ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، روز چهار‌شنبه ۱۹ ژانویه بنا به دعوت رسمی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، عازم مسکو شد. رئیسی نخستین سفر خود را به عنوان رئیس‌جمهور ایران نیمه سپتامبر، به شهر دو‌شنبه تاجیکستان، انجام داد تا این که در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای شرکت کند. اگر سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه، به چین در ۱۴ ژانویه نیز در نظر گرفته شود، مجموع این سفر‌ها به روشنی رویکرد نگاه به شرق را در دولت ایران نمایان می‌کند که با پذیرش عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای، سند جامع همکاری استراتژیک ۲۵ ساله چین و ایران و نهایی شدن سند استراتژیک همکاری‌های ۲۰ ساله ایران و روسیه ابعاد گسترده و قابل توجهی پیدا کرده است. گذشته از این، حضور رئیس‌جمهور ایران در مسکو با توجه به شرایط فعلی منطقه‌ای و فرای آن، پیام روشنی به دیگر کشور‌ها به خصوص کشور‌های غربی می‌رساند که در این روز‌ها و به دلیل مسائل اوکراین تنش شدیدی را با روسیه به راه انداخته‌اند.
نگاه به شرق
دولت رئیسی از ابتدای کار راهبرد نگاه به شرق را سرلوحه سیاست خارجی خود قرار داده بود. دو سند راهبردی همکاری‌های استراتژیک ۲۵ ساله با چین و ۲۰ ساله با روسیه نیز، نقشه راه اساسی این نگاه را تأمین می‌کند. در واقع، رشد قابل توجه کشور‌های شرقی طی دهه‌های گذشته باعث شده تا عرصه جدیدی از ظهور قدرت‌های جدید مورد توجه قرار بگیرد چنان که بانک جهانی در پیش‌بینی خود نسبت به قدرت‌های برتر اقتصادی در ۲۰ سال آینده، چهار کشور چین، هند، ژاپن و روسیه را در لیست شش کشور برتر جهان دانسته است. این جدا از جایگاه فعلی چین به عنوان دومین اقتصاد برتر جهان است و حتی برخی ارزیابی‌ها حاکی است که اقتصاد چین طی یک دهه آینده اقتصاد امریکا را پشت سر خواهد گذاشت و به بزرگ‌ترین اقتصاد جهان مبدل خواهد شد. در این میان، نزدیکی استراتژیک چین و روسیه به یکدیگر باعث می‌شود تا اوج‌گیری محور شرق در برابر غرب به زمینه‌های مختلف دیپلماتیک، اقتصادی، علمی، فناوری، صنعتی و نظامی متکی باشد و روشن است که ایران نمی‌تواند بدون توجه به این محور، ظرفیت‌های خود را در عرصه روابط خارجی‌اش به طور کامل به کار گیرد.
ظرفیت‌های موجود
یکی از ظرفیت‌های قابل توجه محور شرق عضویت در سازمان همکاری شانگهای است که سفر رئیسی در سپتامبر ۲۰۲۱ منجر به عضویت کامل ایران در آن شد. این سازمان با پیوستن هند و پاکستان به آن، از ۲۰۱۵ رفته رفته به وزنه‌ای قابل توجه در عرصه بین‌الملل مبدل شده چنان که حتی کشور‌های عربی نظیر قطر، مصر و عربستان سعودی نیز به دنبال عضویت در این سازمان هستند. عضویت ایران در این سازمان امکان دسترسی راحت‌تر به بازار کشور‌های عضو را فراهم کرده است. این جدا از موافقت‌نامه تشکیل منطقه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که دو سال پیش امضا شد و باعث رفع موانع تعرفه‌ای در تجارت بین دو طرف شد. سند همکاری ۲۰ ساله بین ایران و روسیه نیز یکی از ظرفیت‌های قابل توجه دیگر است. این سند به نام معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی و فدراسیون روسیه ۲۰ سال قبل بین دو طرف امضا شد و یکی از محور‌های قابل توجه همکاری‌های نظامی و فنی-نظامی بود. سند جدید به‌روز شده آن سند است و با توجه به شرایط فعلی، به خصوص با توجه به پایان تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل در اکتبر ۲۰۲۰، انتظار می‌رود این همکاری‌ها در سند جدید ابعاد جدی‌تر و گسترده‌تری داشته باشد. این، جدا از عرصه‌های علمی و اقتصادی و صنعتی است که سفر رئیسی به مسکو زمینه‌ساز توسعه همکاری‌های دوجانبه در این زمینه‌ها بود. چنان که گفته می‌شود افزایش تجارت دوجانبه از سالانه ۳ میلیارد دلار به ۵ میلیارد دلار و ترغیب شرکت‌های روسی برای همکاری بیشتر با بخش‌های اقتصادی غیردولتی ایران از جمله سرفصل‌های مذاکرات رئیسی در این سفر بود.
همکاری‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای
شکی نیست حضور رئیسی در مسکو و دیدارش با پوتین پیامی روشن به غرب در تنش فعلی آن با کرملین است. غرب و دستگاه تبلیغاتی رسانه‌ای آن چندین هفته است که با بزرگ‌نمایی بحران اوکراین و حضور سربازان روسیه در طول مرز آن، سعی در تحریک دولت کیف و آتش‌افروزی جدید علیه روسیه دارند و حضور رئیس‌جمهوری ایران در مسکو این پیام را می‌رساند که مسکو برای مقابله با جبهه غربی متحدان نزدیکی دارد. گذشته از این، حضور رئیسی در مسکو این پیام واضح را به وین می‌رساند که همه تخم مرغ‌های خود را در سبد مذاکرات هسته‌ای نگذاشته و برنامه‌های راهبردی ایران متکی به نتیجه این مذاکرات نیست. دیدار رؤسای جمهور ایران و روسیه پیام دیگری را نیز برای منطقه دارد. همان‌گونه که دو کشور برای کنترل جنگ داخلی سوریه، حفظ یکپارچگی و تمامیت ارضی این کشور با همدیگر همکاری کردند، دیدار این دو نشان می‌دهد که در بازسازی سوریه نیز خط مشی مشابهی را دنبال می‌کنند. این جدا از وضعیت شکننده در قفقاز جنوبی و بین دو کشور آذربایجان و ارمنستان است که دیدار دو رئیس‌جمهور به معنای تشکیک مساعی دوجانبه برای رسیدگی به این وضعیت است. از این رو، سفر رئیسی به مسکو نه تنها در جهت فعال کردن ظرفیت‌های راهبردی ایران در محور شرق است بلکه سرفصل‌های مختلف دوجانبه، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای داشت که رسیدگی به این سرفصل‌ها باعث تقویت روابط و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود در عرصه بین‌الملل می‌شود.
