سرویس تاریخ جوان آنلاین: علامه محقق و تاریخنگار شهیر استاد علی دوانی، علاوه بر همه مزایا، نخستین تاریخنگار انقلاب اسلامی نیز به شمار میرود. سالروز در گذشت وی، فرصتی مغتنم است که در باب این اقدام ارجمند وی، سخن رود. مقالی که پیش روی شماست، با استناد به پارهای روایات نزدیکان و اطرافیان آن بزرگوار، کوشیده است تا به زوایای گوناگون تألیف مجموعه ۱۱ جلدی «نهضت روحانیون ایران» بپردازد. امید آنکه تاریخپژوهان و عموم علاقهمندان را مفید و مقبول آید.
«نهضت دوماهه روحانیون ایران» خشت نخست تاریخنگاری انقلاب اسلامی
علامه مفضال زندهیاد حجتالاسلام والمسلمین علی دوانی، از آغازین گامهای نهضت اسلامی، به اندیشه ضبط و نشر اسناد و نیز وقایع این حرکت افتاد. حاصل این حرکت هوشمندانه، اثر تاریخی و گرانسنگ «نهضت دو ماهه روحانیون ایران» گشت. مؤلف ارجمند در دیباچه این کتاب، بخشی از دغدغههای آن دوره خویش را به این شرح با مخاطب در میان نهاده است: «نویسنده این کتاب از دیر زمان متوجه این معنی بوده است که یکی از علل جدایی نسل کنونی مسلمین و بالاخص جامعه ایران از علمای دینی و روحانیون خود اطلاع نداشتن از ارزش وجودی آنها در اجتماع و موقعیت واقعی این سلسله میباشد. چه مردان بزرگ و علمای عالی مقداری داشتهایم که زحمتها کشیده و به مردم و اجتماع خدمتها نمودهاند و در شرایط سخت دامن همت به کمر زده و کشتی طوفانزده مسلمین را از غرقابهای وحشتناک نابودی به ساحل نجات رهبری نمودهاند، ولی، چون این حقایق به قلم نیامده و به زبان روز نگارش نیافته است، جز عده معدودی کسی از آن اطلاع ندارد...»
روایت استاد دوانی از تألیف و انتشار اثر نهضت دوماهه ایران نیز، در خور تأمل و حاکی از ضرورت سنجی و زمانشناسی اوست: «نویسنده دور اول نهضت روحانیون ایران را، درست اندکی پس از رفع غائله انجمنهای ایالتی و ولایتی- که نهضت به خاطر آن آغاز شده بود- در کتابی به نام نهضت دوماهه روحانیون ایران، تدوین و چاپ و منتشر ساخت. این تجربه را نویسنده با تألیف و چاپ و انتشار شرح زندگانی آیتالله بروجردی داشت که در بیست و چند روز انجام گرفت و آن را برای چهلم آن مرجع بزرگوار منتشر کرد و آن اینکه اگر زود و تا قضیه داغ است و آوازه قیام روحانیون بر ضددستگاه جبار فرو ننشسته است، به کار جمعآوری اعلامیهها و اسناد و نوشتن سیر حوادث آن نشویم، به مرور ایام همه چیز فراموش میشود و فقط نامی از آن باقی میماند!... کاغذ کتاب نهضت دوماهه روحانیون ایران را، با سفارش یکی از محترمان تهران به صورت نسیه گرفتم و کتاب را در ۲۰۰ صفحه به قطع وزیری با هزینه خودم، در مدتی کوتاه چاپ و منتشر کردم. روزها مینوشتم و شبها دور از چشم مأموران در چاپخانه حکمت قم غلطگیری و چاپ میکردم.»
علل و زمینههای پایهگذاری تاریخنگاری انقلاب
همانگونه که در فوق اشارت رفت، اقدام استاد دوانی در حفظ اسناد و اطلاعات نهضت اسلامی، از مآلاندیشی وی نشئت میگرفت و ریشه در شناخت تاریخ نهضتهای پیشین داشت. او در فرآیند قیامهای پیشین مردم ایران به رهبری روحانیت، دریافته بود که دیگران چگونه با غرضورزی باعث تخریب آن شدند و از این وقایع، تحلیلهایی واژگونه ارائه کردند. محمد حسن رجبی، فرزند پژوهشگر استاد، در باب علل و زمینههای پایهگذاری تاریخنگاری انقلاب توسط پدر میگوید: «پدرم در مهر سال ۴۱ که این واقعه اتفاق افتاد، تقریباً ۳۵ سال داشته و یکی از فضلای حوزه علمیه قم بودند. چون ایشان قبلاً کتب تاریخ معاصر را خوب خوانده و با جریانها و تحولات سیاسی آشنا بودند و از فعالان نهضت ملی به شمار میرفتند، میدانستند که در عرصههای مختلف، چگونه علما را کنار زده و به حاشیه راندهاند. ایشان نگران بودند که این نهضت جدیدی که با پیشگامی حضرت امام آغاز شده است، به انحراف کشیده شود یا مورخان مغرض وارد ماجرا شوند و اهداف این نهضت را به گونه دیگر جلو بدهند. (همانطور که در مشروطه این کار را کردند). اگر شما نگاه کنید، عموماً تا قبل از انقلاب اسلامی، مورخان هیچ چهره مثبتی از حاج شیخ فضلالله نوری نشان نمیدهند! پدرم، چون تحولات تاریخی را مطالعه کرده بودند و همچنین خود در جریان نهضت ملی قرار داشتند و دیدند که چگونه آیتالله کاشانی وارد این عرصه شدند و چطور ایشان را از صحنه خارج کردند، لذا درصدد ثبت و ضبط نهضت علما علیه لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی برآمدند. چون این واقعه در قم اتفاق میافتاد و پدر هم در قم ساکن و شاگرد مراجع وقت بودند و با بیوت آنها ارتباط داشتند، شروع کردند به جمعآوری اعلامیهها و سخنرانیهای مراجع که از شهرستانهای مختلف از جمله مشهد، نجف، کربلا و... به قم میرسید و آنها را ثبت و ضبط میکردند تا نگذارند مانند وقایع مشروطه دچار تحریف شود. البته به صورت مخفی این کار را انجام میدادند و خواصی از دوستان ایشان، در جریان کار بودند. همینطور که مخالفتهای علما با دولت علم پیش میرفت، همزمان اسناد و مدارک را هم فراهم میکردند. سخنرانیهای مراجع، علما و فضلای قم که نقش اصلی را در این جریان داشتند، توسط عموی بنده - به خاطر اینکه در قم سکونت داشتند و تعمیرکار ضبط صوت و بلندگو بودند و فردی بسیار متدین و مذهبی و انقلابی به شمار میرفتند- سخنرانیهای مراجع را ضبط میکردند و شبانه میآوردند، پیش پدرم و ایشان نوارها را پیاده و ویرایش میکردند. حتی برای حضرت امام هم یک نسخه میفرستادند که ایشان نظر بدهند و اگر امام نقطهنظری داشتند، تصحیح میکردند و به پدرم بازمیگرداندند. ظاهراً در پایان کار ساواک متوجه شده بود که یک همچین کاری در حال انجام است. به ساواک قم هشدار داده بودند که مواظب باشید این کتاب توزیع نشود! این کتاب کمتر از یک ماه بعد از پایان غائله تمام و منتشر شد و به دست حضرت امام، مراجع و برخی از علما و فضلا که دوست پدرم بودند، رسید. رژیم پهلوی فکر نمیکرد که همچین کاری به این سرعت انجام شود. این را داخل پرانتز عرض کنم که این تنها کتابی است که در تاریخ معاصر به این سرعت نوشته میشود. کتاب تاریخالدخانیه که توسط شیخ حسن کربلایی نوشته شده است، سه سال بعد از واقعه تنباکو نوشته میشود. کتاب تاریخ بیداری ایرانیان ناظمالاسلام کرمانی یا وقایع اتفاقیه شیخ محمدمهدی شریف کاشانی، گرچه روزشمار است، اما برای انتشار در آن دوره نوشته نشد و بعد از حوادث منتشر شد. در مورد نهضت ملی نفت کتاب خاصی نداریم که حاکی از نقش علما باشد، اما این کتاب در همین دوره نوشته شد و در عرض کمتر از یک ماه، آن هم با توجه به سانسور و اختناق شدیدی که وجود داشت، پدرم این کتاب را تألیف کرد و مقدمه ارزشمندی بر آن نوشت. چه بسا آن مقدمه، خیلی مهمتر از خود متن باشد.»
محمدحسن رجبی در ادامه بیان خاطرات خویش، از تدبیر پدر برای اطلاع مراجع و علمای نامور وقت از محتوای کتاب اشاره میکند و میگوید: «کار هوشمندانهای که پدرم به انجام رساندند، آن بود که وقتی کتاب به چاپ رسید، بلافاصله نسخههایی از آن را برای همه مراجع وقت و برخی از بزرگان و فضلای حوزه قم و تهران فرستادند، چون میدانستند که خبر این کار حتماً به گوش ساواک خواهد رسید و نمیگذارند که کتاب توزیع شود. ساواک هم بلافاصله به چاپخانه حکمت قم رفت و تمام نسخههای کتاب را که آنجا بود، جمعآوری و ضبط کرد و نگذاشت که توزیع شود! به همین دلیل وقتی واقعه فیضیه پیش آمد، اولین کسی که دستگیر شد، ایشان بود. چون ساواک میدانست که اگر ایشان دستگیر نشود، حتماً یک کتاب هم در مورد این واقعه به نگارش درمیآورد! پدر برایمان تعریف میکرد که پس بازداشت، مرا به شهربانی قم بردند. در آنجا رئیس شهربانی قم گوشه حیاط شهربانی را نشان داد که تعدادی زیادی اوراق سوخته در آنجا قرار داشت! وی گفته بود آقای دوانی! اینها نسخههای نهضت دوماهه روحانیون ایران است! متأسفانه به دلیل جو خفقانی که وجود داشت، کتاب تجدید چاپ نشد. سال ۵۶ که انقلاب اسلامی اوج گرفت و حضرت امام فرمودند که نگذارید این نهضت به فراموشی سپرده شود، پدر آستین بالا زدند و یک سال و اندی قبل از پیروزی انقلاب، آن را به دقت رصد کرده و ثبت و ضبط مینمودند. اعلامیهها، بیانیهها و سخنرانیهای حضرت امام و سایر مراجع و شخصیتهای مذهبی را جمعآوری میکردند که دو جلد از مجموعه ۱۰ جلدی کتاب نهضت روحانیون ایران را تا قبل از انقلاب نوشتند. این دو جلد، تفضل یافته کتاب نهضت دو ماهه روحانیون ایران بود.»
شاخصترین وقایعنگاری انقلاب اسلامی
با مطالعه مطالب فوق آمده، دریافتیم که استاد دوانی اثر «نهضت دوماهه روحانیون ایران» و نیز مجموعه ۱۱ جلدی «نهضت روحانیون ایران» را با چه دشواری تألیف و طبع کرده و به علاقهمندان عرضه داشته است. با مروری بر این دو اثر تاریخی، بر ما روشن میشود که مؤلف به ثبت و ضبط نقش روحانیون در تاریخ انقلاب، اهتمامی ویژه داشته است، هر چند که درباره سایر گروهها نیز انصاف را به کمال مراعات نموده و حق آنها را ادا کرده است. محمد رجبی دوانی، فرزند استاد درباره علل این توجه ویژه میگوید: «به اعتقاد پدرم، نقش روحانیون عمداً توسط بسیاری از مورخان نادیده گرفته شده است، درحالیکه در طول تاریخ، مؤثرترین و کارآمدترین جریان سیاسی و اجتماعی بودهاند و نهایتاً هم انقلاب اسلامی با همت آنان به ثمر رسید. پدرم احساس میکردند که در تاریخنویسی معاصر، روحانیت مظلوم واقع شده و مارکسیستها و ناسیونالیستها و فراماسونها هر یک به سهم خود، سعی کردهاند نقش روحانیت را وارونه جلوه بدهند یا کلاً نادیده بگیرند! اثر بسیار مهم ایشان، کتاب ۱۱ جلدی نهضت روحانیون ایران است. خودشان هم همیشه میگفتند که این کتاب را از همه آثارشان بیشتر دوست دارند. بیش از ۴۱ سال از انقلاب اسلامی و بیش از نیمقرن از نهضت امام میگذرد و هنوز هم این کتاب یکی از معتبرترین و شاید بتوان گفت بهترین کتابی است که درباره انقلاب نوشته شده است. به نظر من هیچیک از کتابهای پدرم به خوبی این کتاب، ویژگیهای شخصیتی، تشخصهای پژوهشی، نگارشی و ادبی ایشان را نشان نمیدهد. غیر از روحیه استقلال و آزادگی نویسنده، مهمترین ویژگی این کتاب آن است که نگارنده خود پیوند محکمی با جریان روحانیت داشته و سعی کرده مشاهدات شخصی خود را بنویسد. روایتهای صادقانه از رویدادهای انقلاب، در قالب نثری سهل و ممتنع، این کتاب را در بین تاریخنگاری انقلاب بسیار برجسته کرده است. این کتاب ابتدا در ۲۰۰ صفحه منتشر و بعدها به ۱۱ جلد تبدیل شد! بدیهی است که شجاعت علمی مرحوم پدرم هم در متمایز کردن آثار ایشان، به ویژه این کتاب نقش بسیار مهمی داشته است. مورخان غالباً تلاش میکنند درباره تاریخ گذشته بنویسند که کسی مدعی نشود، ولی ایشان با کمال شجاعت درباره تاریخ معاصر مینویسند، بیآنکه به فکر خوش آمدن و بد آمدن کسی باشند! خودشان در مقدمه کتاب مینویسند که چقدر بابت نوشتن این کتاب تحتفشار بوده و تهدید شدهاند! این کتاب در میانه چاپ بود که به دلیل سعایت برخی از دوستان، نزدیک بود چاپش متوقف شود و پدرم با تحمل مشقتها و رنجهای زیاد، کار را به نتیجه رساندند.»
تاریخنگاری بدون سانسور!
به شهادت تاریخ، هر انقلابی با پدیده «ریزش» همراه است. این، اما برای مورخ، نوعی محافظهکاری به همراه میآورد و میتواند او را دچار خودسانسوری سازد. استاد علی دوانی با وجود آنکه با بسیاری از کنارکشیدگان از جریان انقلاب و نظام اسلامی موافق نبود و تا پایان حیات نیز از جمهوری اسلامی و رهبری آن حمایت بیدریغ مینمود، اما هیچگاه راضی نشد تا نقش اینگونه گروهها را حذف یا تضعیف نماید. چاپهای متعدد مجموعه «نهضت روحانیون ایران» شاهدی بر این مدعاست. رحیم نیکبخت، تاریخپژوه معاصر دراینباره مینویسد: «مرحوم علامه دوانی پس از غائله انجمنهای ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ تا سال ۱۳۵۰ که در قم ساکن بود، به تهیه و گردآوری اسناد و مدارک مربوط به حوادث بعدی نهضت اسلامی مشغول بود. نیمه دوم سال ۱۳۵۶ که جریان نهضت اسلامی میرفت تا به انقلاب خروشان تبدیل گردد، وی براساس نگرش و دغدغه تاریخی و با اتکا به منابع و اسناد ارزشمندی که گردآوری کرده بود، دوباره دست به کار شد تا اثر ماندگار دیگری بنگارد. وی با تشویق و تحریض دوستان خود از آن جمله سخنور دانشمند جناب آقای فلسفی، کار خود را آغاز کرد و در آغازین روزهای سال ۱۳۵۸، تألیف ۱۱ جلدی آن هم به فاصله اندک از پیروزی انقلاب اسلامی را به اتمام رساند. انتشار چنین اثری، آن هم به فاصلهای اندک پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مورد استقبال و تحسین مردم و علما و بزرگان واقع شد. حجتالاسلام دوانی پس از انتشار نهضت دوماهه روحانیون ایران، به مبارزات علمای سلف از روزگار قاجاریه توجه نمود و براساس منابع و مآخذ تاریخی، به بازخوانی سیر مبارزات علما تا نهضت فراگیر امام خمینی (ره) پرداخت. وی برای آنکه اعتبار علمی تألیف خود را در نهایت درستی و صداقت عیان نماید، در بازگویی نقش علما در جنبشهای تاریخی، به نقل از منابع دست اول پرداخته است که اغلب نگرش موافق با علما و مراجع ندارند.
با آنکه طی سالهای اخیر، تعداد قابلتوجهی پژوهش و تحقیقات و نیز اسناد و خاطرات پیرامون انقلاب اسلامی انتشار یافته است، با این حال هنوز هم این کتاب پرارج، جایگاه قابل توجهی دارد. این مسئله را هم از یاد نبریم که در هنگام انتشار این اثر در سال ۱۳۵۸، این مجموعه جزو منابع بسیار معدود پیرامون تاریخ انقلاب اسلامی و نهضت روحانیون ایران به شمار میرفت. کتاب نهضت روحانیون ایران از جهات گوناگونی دارای اهمیت است. نخستین ویژگی آن، تلاش برای حفظ اسناد و مدارک انقلاب اسلامی از گزند روزگار میباشد. در کنار به کارگیری اسناد و منابع مستند، مؤلف تلاش نموده است تا از ارائه تحلیل و نظر خود و به عبارت دیگر از تحمیل عقیده شخصی بر خوانندگان خودداری نماید. در این مجموعه اعلامیههایی آمده که انتشار آن، با سختی و خطرات مهیبی توأم بوده و خطرناکتر از آن، حفظ و نگهداری آنها بوده است. اسنادی که گردآوری تکتک برگهای آن، با مشقت و خطر درآمیخته است. پس از چاپ اول نهضت روحانیون ایران در سال ۱۳۵۸، در سال ۱۳۷۷ چاپ دوم آن توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی انتشار یافت. در پیشگفتاری که مرحوم دوانی بر چاپ دوم نگاشته به موارد مهمی که از وجوه اهمیت کار وی میباشد، پرداخته است از آن جمله: پس از ۱۴ سال و تجدید چاپ ۱۱ جلدی این کتاب، لازم بود که ما بسیاری از مطالب را بر آن میافزودیم و نکاتی را از آن حذف میکردیم، ولی این کار را نکردیم تا خوانندگان بدانند آن روزها که ما این مطالب را نوشتهایم چه اوضاع و شرایطی بوده که امروز برای آنها جنبه تاریخی پیدا کرده است و اصولاً تاریخنویسی در همین است، نه اینکه با تغییر زمانه و دگرگونی اوضاع، تاریخ هم عوض شود که دیگر آن تاریخ اصیل و گویای عصر و زمان نخواهد بود... درباره تغییر موضع برخی اشخاص هم میگوییم در این مدت تغییرات زیادی پدید آمده، شاید چندی بعد از تجدید چاپ کتاب هم بعضیها مسئله پیدا کنند یا دچار نکبت زمان شوند، در آن صورت تکلیف، در تاریخنگاری چیست؟ پس بگذارید وقایع همانطور که بوده است بماند و مسئولیت هر کس در هر واقعه به عهده خود او باشد.»