جوان آنلاین: طیب طاهرزاده، معاون آموزش و پژوهش جمعیت هلالاحمر استان فارس در گفتوگو با «جوان» با توجه به اهمیت آموزش خانوادهها و تغییر سبک زندگی در مقابله با بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله و آتشسوزی به سؤالات مختلف در رابطه با نقش آموزش در مدیریت بحران به ویژه در مدارس و دانشگاه، راهحل افزایش تابآوری در خانوادهها چگونگی آمادهسازی خانوادهها برای مقابله با بحران و همچنین لیست اقلام ضروری در مواقع بحرانی پاسخ داده است. او معتقد است، آموزش پیش از بحران، یک سرمایهگذاری مقرون به صرفه است که تابآوری جامعه را به شکل چشمگیری افزایش میدهد. پاسخ دستهبندی شده وی در گفتوگو با «جوان» به شرحی است که در ادامه میآید.
راهحلهای افزایش تابآوری خانوادهها در برابر بلایای طبیعی و حوادث
۱. آمادگی پیش از وقوع حادثه
برنامهریزی خانوادگی:
* تهیه «طرح خانوادگی مقابله با بحران» شامل نقاط امن، راههای فرار و محل تجمع. * تعیین نقش هر عضو خانواده (مثلاً مسئولیت کمک به کودکان یا سالمندان.) * آموزش استفاده از کپسول آتشنشانی، جعبه کمکهای اولیه و شیر اصلی آب و برق و گاز.
ایمنسازی محیط زندگی:
* آموزش روشهای مقاومسازی اجزای غیرساختمانی (مثل ثابت کردن کمدها در برابر زلزله.) * شناسایی نقاط خطر در خانه (مثل اشیای سنگین در ارتفاع، مسیرهای مسدود شده.) * یادگیری اصول اولیه پیشگیری از آتشسوزی (مانند بررسی سیمکشی برق، سه راههها و اتصالات دیگر برقی.)
۲. آموزشهای حین وقوع حادثه
واکنش سریع و مناسب:
* زلزله: تمرین روش «پناهگیری، حفظ آرامش و انتظار» زیر میز یا در کنج دیوارها. * سیل: خودداری از تردد در مسیرهای آب گرفته و دوری از خطوط برق. * آتشسوزی: خروج سریع با حفظ خونسردی و استفاده از مسیرهای از پیش تعیین شده.
ارتباطات اضطراری:
* یادگیری روشهای تماس با شمارههای امدادی (۱۱۵، ۱۲۵، ۱۱۲و....) * آموزش ارسال پیامهای کوتاه در صورت قطع تلفن.
۳. آموزشهای پس از حادثه
مدیریت پس از بحران:
* کمکهای اولیه پایه (احیای قلبی- ریوی، پانسمان زخمها.)
* شناخت علائم شوک روحی در خود و دیگران و روشهای مقابله با آن. * تهیه کیف نجات حاوی آب، غذا، دارو، اسناد مهم و پول نقد.
۴. تغییر سبک زندگی و فرهنگسازی
تمرین دوره:
* انجام مانورهای منظم در خانه و محله (مثلاً هر شش ماه یکبار.) * مشارکت در برنامههای آموزشی محلات و سازمانهای مردمی.
افزایش آگاهی محیطی:
* شناخت ریسکهای محلی (مانند نزدیکی به رودخانه یا گسل.) * کاشت گیاهان کمآب و پایدار در برابر آتش در مناطق مستعد.
۵. آموزشهای ویژه برای گروههای آسیبپذیر.
* آموزش متناسب برای کودکان، سالمندان، معلولان و بیماران. * ایجاد شبکههای حمایتی محلی برای کمک به این گروهها در مواقع بحران.
۶. استفاده از فناوری و منابع.
* آموزش استفاده از اپلیکیشنهای هشدار سریع (مانند سیلاب یا زلزله.) * پیگیری اطلاعات معتبر از رسانههای رسمی در بحران.
برنامههای آموزشی مدیریت بحران در مدارس و دانشگاهها
راهکارهای کلیدی برای گسترش و عملیتر شدن آموزش:
۱- ادغام آموزش در برنامه درسی رسمی
* واحد درسی اجباری: گنجاندن واحد درسی «آمادگی در برابر بحران و مخاطرات» یا «مهارتهای زندگی» در مقاطع مختلف.
* تلفیق با دروس موجود: آموزش مفاهیم مرتبط در کتابهای علوم، جغرافیا، ورزش و سلامت.
۲- تمرکز بر آموزشهای عملی، تمرین و مانور
* مانورهای منظم و ارزیابیشده: برگزاری اجباری حداقل دو مانور در سال (زلزله، آتشسوزی) با حضور نهادهای امدادی و ارزیابی نتایج که اغلب این ارزیابی اتفاق نمیافتد. * کارگاههای مهارتمحور: آموزش کمکهای اولیه، اطفای حریق ابتدایی و تخلیه اضطراری به صورت عملی. * استفاده از شبیهسازی و فناوری: به کارگیری اپلکیشنها، واقعیت مجازی (VR) یا بازیهای شبیهساز برای آموزش واکنش در شرایط بحران.
۳- توانمندسازی مربیان و ایجاد همکاری
* آموزش اجباری معلمان: برگزاری دورههای ضمن خدمت تخصصی برای تمامی معلمان و مدیران. * همکاری با نهادهای تخصصی: مشارکت سازمانهای آتشنشانی، هلال احمر و مدیریت بحران در طراحی و آموزش برنامههای مدرسه و طراحی نقشه و برنامه عملیاتی.
۴- تبدیل مدارس به کانونهای «تابآوری» جامع
ایجاد «مدارس تابآور» فراتر از آموزشهای ابتدایی است و بر چهار محور استوار است:
* زیرساخت ایمن: مقاومسازی ساختمان و تجهیز آن با وسایل امدادی اولیه. * آموزش روانی- اجتماعی: تقویت مهارتهایی مانند مدیریت استرس، کار تیمی و حل مسئله در دانشآموزان.
* مشارکت مؤثر خانواده: دعوت از والدین برای شرکت در مانورها و ارائه آموزشهای لازم به آنها. * ارتباط با جامعه: برنامهریزی مشترک با شورای محله برای تعریف نقش مدرسه به عنوان پناهگاه یا مرکز امداد در زمان بحران.
نقش رسانهها در آموزش و فرهنگسازی
رسانهها و نهادهای دولتی نقشهای مکمل و حیاتی در آموزش و فرهنگسازی برای مقابله با بلایای طبیعی دارند. این همکاری برای کشوری مانند ایران که به گفته کارشناسان یکی از ۱۰ کشور اول حادثهخیز جهان است، ضروری میباشد.
آگاهیبخشی، آموزش و نظارت:
رسانهها با تمرکز بر آموزش پیشگیرانه و اطلاعرسانی دقیق، سنگ بنای فرهنگ ایمنی را میسازند.
قبل از بحران (مرحله پیشگیری و آمادگی):
* آموزش مستمر: آموزش نحوه صحیح پناهگیری، تهیه کیف اضطراری و برنامه تخلیه به زبان ساده.
* هشدار و آگاهیبخشی: انعکاس هشدارهای کارشناسان و شناسایی نقاط آسیبپذیر مانند ساختوسازهای غیرایمن.
* تغییر نگرش: اصلاح باورهای غلط درباره بلایا و ترویج سبک زندگی آمادهباش از طریق برنامهریزی مستمر.
حین بحران (مرحله پاسخ و مدیریت):
* اطلاعرسانی دقیق و آرامشبخشی: انتشار سریع و صحیح اخبار برای جلوگیری از هرجومرج و شایعه.
* هماهنگی و جلب کمک: انعکاس نیازهای آسیبدیدگان و هدایت کمکهای مردمی.
پس از بحران (مرحله بازسازی و درسآموزی):
* نظارت بر فرآیند بازسازی: پیگیری کیفیت بازسازی مناطق آسیبدیده برای اطمینان از ایمنی آینده.
* تقویت روحیه و انعکاس نقاط ضعف: کمک به التیام اجتماعی و بررسی منتقدانه عملکرد دستگاهها برای بهبود آینده.
آموزشهای پیش از وقوع بحران
آموزشهای پیش از وقوع بحران، نقش کلیدی و معناداری در کاهش خسارات جانی و مالی ناشی از بلایای طبیعی دارد. این موضوع در پژوهشهای مختلف تأیید شده است.
۱- افزایش آکاهی و تغییر رفتار ۲- توانمندسازی افراد و جامعه ۳- کاهش آسیب پذیری زیر ساختی
آموزش مهارتهای عملی: مهارتهایی مانند کمکهای اولیه، اطفای حریق ابتدایی و نحوه استفاده از کیف نجات.
مشارکت جمعی: جوامع آموزشدیده بهتر میتوانند در مراحل پیشگیری، پاسخ و بازسازی همکاری کنند.
تجربه عملی: الگوی موفق ژاپن
کشور ژاپن نمونه عملی اثربخشی آموزش و برنامهریزی است. با وجود مواجهه مکرر با زلزله و سونامی، این کشور به دلیل آموزش مستمر همگانی، مانورهای منظم و رعایت سختگیرانه اصول ساختمانسازی، به کمترین میزان تلفات جانی دست یافته است.
چالشهای پیش رو برای مقابله با بلایای طبیعی
۱- چالشهای روانی و فرهنگی
کماهمیتدانستن آموزش پیشگیرانه: افراد اغلب تا زمانی که فاجعهای رخ نداده، ضرورت یادگیری مهارتهای مقابله را درک نمیکنند.
* مقاومت در برابر تغییر عادتها: پذیرش و نهادینهکردن رفتارهای جدید مانند «پناهگیری صحیح» یا «تهیه کیف نجات» نیازمند غلبه بر روندهای معمول زندگی است.
۲- چالشهای ساختاری و نهادی
* ضعف در نظام آموزشی رسمی: آموزشهای اجباری، مستمر و کاربردی درباره بلایای طبیعی در مدارس و دانشگاهها اغلب وجود ندارد یا کافی نیست. مشکلات در جذب و نگهداری مربیان: محدودیتهای استخدامی و جذب نیرو در آموزش و پرورش و نهادهای امدادی میتواند بر کیفیت و تداوم آموزشهای تخصصی اثر بگذارد.
* ناهماهنگی و فقدان برنامه کلان: پژوهشها نشان میدهند به رغم هشدارهای مکرر، مردم و مسئولان در مواجهه با بلایا غافلگیر میشوند که نشاندهنده ضعف در برنامهریزی و اجرای یک استراتژی ملی یکپارچه است.
* چالشهای حاکمیتی: مواردی مانند تعارض منافع در دستگاههای نظارتی (مانند نظارت بر ساختوساز) میتواند اجرای قوانین ایمنی را تضعیف کند.
۳- چالشهای محتوایی و ارتباطی
* غیرعملی و غیرجذاببودن محتوا: آموزشها غالباً نظری هستند و با تمرین، مانور و ابزارهای جذاب (مانند بازی یا واقعیت مجازی) همراه نیستند. * عدم هدفگیری و بومیسازی: آموزشها اغلب کلی و یکسان ارائه میشوند و بر خطرات محلی و بومی هر منطقه (مثلاً سیل در یک استان و زلزله در استان دیگر) تمرکز کافی ندارند. * شکاف دیجیتالی و اطلاعات نادرست: با وجود پتانسیل بالا، همه به فناوری اطلاعات (اپلکیشنها، شبکههای اجتماعی) دسترسی یکسان ندارند و این فضا ممکن است پر از اطلاعات ضدونقیض و غیرعلمی شود.
۴- چالشهای اجتماعی و اقتصادی
* محدودیت منابع مالی: تخصیص بودجه ناکافی به برنامههای آموزشی، مانور و تولید محتوای باکیفیت به ویژه در مناطق محروم. *اولویتهای رقابتی: در سبد هزینه خانوارها و بودجه دولت، موضوعاتی مانند معیشت روزمره اولویت بسیار بالاتری نسبت به «آمادگی برای حادثهای احتمالی» دارند. * کمبود سرمایه اجتماعی و مشارکت: ایجاد فرهنگ ایمنی نیازمند اعتماد و همکاری نهادهای مردمی، محلی و دولتی است که گاهی وجود ندارد.
آمادهسازی خانوادهها برای مقابله با بحران
گام ۱: برنامه خانوادگی ارتباط و تجمع
* مکان تجمع: دو نقطه امن (یکی نزدیک خانه و یکی خارج از محله) را مشخص کنید.
* تماس اضطراری: یک فرد خارج از شهر را به عنوان رابط اصلی برای اطلاعرسانی تعیین کنید.
* برنامه تخلیه
گام ۲: تهیه و نگهداری کیفهای ضروری (کیف نجات)
* برای منزل، خودرو و محل کار کیف جداگانه تهیه کنید و هر سال آنها را بررسی و بهروز کنید.
گام ۳: ایمنسازی خانه و کسب مهارت
* شناخت و کاهش خطرات: مبلمان سنگین (مانند کتابخانه) را به دیوار محکم کنید. مسیرهای خروج و پنجرهها را از بند و قفل اضافی خلوت کنید.
* آموزش مهارتهای پایه: همه اعضا باید یاد بگیرند که شیر اصلی گاز و آب را کجا و چگونه قطع کنند و با خاموشکننده آتش استفاده کنند.
* تمرین مانور: حداقل سالی دو بار مانور پناهگیری و تخلیه اضطراری را به صورت خانوادگی تمرین کنید.
گام ۴: آگاهی، نظارت و مشارکت اجتماعی
* دریافت هشدارها: در سامانههای هشدار محلی ثبتنام کنید و نحوه دریافت اطلاعیههای رسمی را یاد بگیرید.
* مشارکت محله: با همسایگان درباره برنامهریزی مشترک صحبت کنید. شناسایی افراد دارای مهارتهای پزشکی یا فنی در محله میتواند مفید باشد.
* آموزش کمکهای اولیه: گذراندن دورههای کمکهای اولیه و احیای قلبی- ریوی (CPR) برای حداقل یک نفر از اعضای خانواده توصیه میشود.
لیست اقلام ضروری کیف اضطراری خانواده
۱- آب و غذا
آب آشامیدنی: حداقل به میزان چهار لیتر به ازای هر نفر در روز. غذای فاسدنشدنی: مانند کنسروها، تن ماهی، کمپوت، بیسکویت، آجیل و میوههای خشک. غذاهای ویژه: غذای نوزاد، شیر خشک یا غذای حیوانات خانگی در صورت نیاز. ابزار: یک بازکن کنسرو دستی و ظروف یکبار مصرف. نکته: آب و غذا را هر شش ماه یکبار چک و جایگزین کنید.
۲- لوازم کمکهای اولیه و بهداشت
جعبه کمکهای اولیه پایه: شامل پنبه، گاز استریل، باند، چسب زخم، قیچی، پماد ضدعفونیکننده و مسکن. داروهای ضروری: ذخیره حداقل یک هفته از داروهای تجویزی خاص (مانند داروی قلب، فشار خون، آسم و انسولین.) ملزومات بهداشتی: دستکش یکبار مصرف، ماسک، مواد ضدعفونیکننده، خمیردندان، مسواک، نوار بهداشتی و پوشک. نکته: تاریخ انقضای داروها و وسایل را مرتباً بررسی کنید.
۳- ابزار و تجهیزات
چراغ قوه: ترجیحاً ضدآب، همراه با باتری یدک اضافی (یا نوع خورشیدی/ دستی.) رادیو: رادیوی باتریخور یا هندلی برای دریافت اطلاعیههای رسمی در زمان قطع برق و اینترنت. سوت: برای علامتدهی و درخواست کمک. منبع شارژ: پاوربانک پر و شارژر موبایل (ترجیحاً نوع خورشیدی.) وسایل روشنایی: کبریت یا فندک ضدآب در یک کیسه پلاستیکی.
۴- اسناد مهم و پول
کپی اسناد: شناسنامه، کارت ملی، کارتهای بیمه، سند منزل و وصیتنامه. عکس: عکس رنگی تازه اعضای خانواده (در صورت نیاز به شناسایی.) پول نقد: مقداری پول نقد درشت و خرد. نکته: اصل اسناد را در جای امنی (مانند گاوصندوق) نگهداری کنید.
۵- لوازم خاص و سایر ملزومات
پتوی نجات: پتوی نازک آلومینیومی (حفظ حرارت بدن.) لباس و کفش: یک دست لباس گرم، زیرپوش، جوراب و یک جفت کفش مقاوم اضافه برای هر نفر. وسایل ارتباطی: لیستی از شماره تلفنهای ضروری فامیل و دوستان. وسایل چندمنظوره: کیسه زباله بزرگ (برای عایق یا ضدآب کردن)، طناب محکم، چاقوی چندکاره، نوارچسب.
نکات کلیدی نگهداری و شخصیسازی:
* مکان نگهداری: کیف را در نقطهای آسان دسترس و معلوم برای همه اعضای خانواده (مثلاً نزدیک در خروج) قرار دهید. تهیه یک نسخه کوچکتر برای خودرو نیز توصیه میشود.
* بازبینی دورهای: محتویات کیف را حداقل دوبار در سال (مثلاً همزمان با تغییر ساعت یا آغاز فصلها) بررسی کنید. تاریخ انقضای مواد، وضعیت باتریها و مناسب بودن لباسها را کنترل نمایید.
* شخصیسازی: این لیست یک چارچوب کلی است. حتماً آن را براساس نیازهای خاص خانواده خود (مانند بیماری خاص، نوزاد، سالمند یا شرایط جغرافیایی محل زندگی) تکمیل کنید.
