جوان آنلاین: مستند سیاسی- سینمایی «عبای سوخته» به کارگردانی مهدی فارسی و تهیهکنندگی اباذر صالحیان اثری پژوهشی با محوریت شخصیت و فعالیتهای سیاسی شهید آیتالله بهشتی است که بر دورهای حساس از تاریخ معاصر ایران تمرکز دارد. این مستند بخشی از فضای پیچیده و چندلایهای را ترسیم میکند که شهید بهشتی در آن نقشآفرینی کرده است. مستند سینمایی «عبای سوخته» با بازسازی و روایت دقیق روند مواجهه شهید بهشتی با جریانها و چهرههای سیاسی، از روزهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی تا زمان شهادت ایشان، تلاش میکند تصویری روشن و قابل تحلیل از نقش برجسته این چهره تأثیرگذار در ساختار سیاسی کشور ارائه دهد. «جوان» به بهانه پذیرفته شدن این مستند در بخش آوینی نوزدهمین جشنواره بینالمللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» با کارگردان آن گفتوگو کرده است.
برای ورود به بحث در مورد چگونگی ارسال مستند سینمایی عبای سوخته به نوزدهمین جشنواره بینالمللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» صحبت کنید.
من خودم خیلی جشنواره را دنبال نمیکنم ولی وقتی فهرست فیلمهایی را که در بخشهای مختلف آن حضور دارند، دیدم، متوجه شدم امسال جشنواره متراکمی از کارهای خوب داریم.
یعنی خودتان انگیزهای برای ارسال اثر به جشنواره نداشتید؟
چون از لحاظ زمانی جشنواره سینما حقیقت اولین جشنوارهای بود که بعد از اتمام کارهای مستند و آماده شدنش برگزار میشد و از طرفی هم بازه زمانی تولید آن خیلی طولانی شده بود (تقریباً حدود چهار سال) تهیهکننده مستند اصرار داشت آن را به جشنواره برسانیم و اینطوری شد که کار را به جشنواره فرستادیم، وگرنه به نظرم مستند هنوز ریزهکاریهای زیادی دارد تا تکمیل شود.
نمایش مستند در جشنواره اولین اکران آن محسوب میشود؟
بله، همینطور است، کارهای تولیدی مستند عبای سوخته در ایام جشنواره به اتمام رسید.
چطور شد به فکر تولید این مستند افتادید و انگیزهتان برای رفتن سراغ این سوژه خاص چه بود؟
من از ابتدا جزو تیم تولید نبودم و با یک فاصلهای به این کار اضافه شدم، در واقع آقای اباذر صالحیان داشتند سریال این مستند را کار میکردند که یک مجموعه پنج قسمتی است. بحث این بود که مثلاً سریال اثر به کارنامه سیاسی شهید بهشتی بپردازد و نسخه سینمایی هم بر شخصیت ایشان متمرکز شود. از طرفی متریال برای تولید نسخه سینمایی مستند خیلی محدود بود، نهایتاً جمعبندی ما این شد که برای نسخه سینمایی یک بخشهایی از همان کارنامه سیاسی را دوباره کار کنیم. درست است که نسخه سینمایی مستند مشترکاتی با نسخه سریالی آن دارد، اما چیزهایی هم به آن اضافه شده است. باید روی این نکته تأکید کنم که نگاه و حرف مستند قرار نیست به ابعاد شخصیتی شهید بهشتی بپردازد، به همین علت خیلی نگاهمان در کار شخصی نیست و بیشتر روی همان کارنامه سیاسی ایشان متمرکز شدیم. حالا این نسخه سینمایی فرازهای شنیدهنشدهای از شهید بهشتی دارد که بخشهایی از آن حتی برای خود من هم تازگی داشت و جدید بود. من در مورد شهید بهشتی کارهای زیادی دیدم، اما در این اثر چیزهایی داریم که به شرایط حال حاضر کشورمان خیلی پهلو میزند.
همانطور که اشاره کردید مستندهای زیادی راجع به شخصیت شهید بهشتی ساخته شدهاند، با این توصیف وجه تمایز مستند عبای سوخته با دیگر آثار مشابهش چیست؟
ما سعی کردیم کاری را تولید کنیم که محتوای آن برای مخاطب تازگی داشته باشد یا کمتر شنیده باشد یا اصلاً نشنیده باشد. این مستند در سه فصل تولید شده است: فصل اولش مربوط به دوران دولت موقت آقای مرحوم بازرگان، فصل دومش بحث اولین رئیسجمهور کشور آقای بنیصدر و فصل سومش هم به مجاهدین خلق یا همان منافقین پرداخته است. این رفت و برگشتهایی که بین این شخصیتها و شهید بهشتی وجود داشته همانطور که قبلاً اشاره کردم، خیلی جالب و بکر است و من خودم تا قبل از این آنها را نشنیده بودم. یک فایل صوتی از خود شهید بهشتی هست که البته خیلی سخت پیدا شد. در ضمن این صحبتها حرفهایی هم نیست که مثلاً دانای کل یا راوی بخواهد آنها را بگوید و مستند لحن پیدا کند، اما، چون خود شهید بهشتی صحبت میکند و نظر خودش را هم خیلی صریح بیان میکند، از این جهت اطلاعاتی به مخاطب میدهد که تازگی دارد یا مثلاً فرض کنید برای بخشی که مربوط به مجاهدین خلق یا همان منافقین میشود ما خیلی گشتیم تا فایل یک مناظرهای را که در دانشگاه شهید بهشتی به اسم دانشجو با ایشان صحبت میکنند، به دست بیاوریم. در واقع آنها همه اعضا یا سمپاتهای مجاهدین بودند که خیلی هم به شهید بهشتی میتازند، الان صوت این مناظره در فیلم هست و شکل مواجهه ایشان برخورد خیلی متفاوتی است، بهخصوص صبر شهید بهشتی در برابر توهینهایی که از آنها میشنود. سعی کردیم از یک وجه متفاوت به موضوع نگاه کنیم که کمتر دیده و شنیده شده است. زندگی شهید بهشتی ابعاد مختلفی دارد؛ هم موارد شخصیتی و هم کارهایی که تقریباً پنج ماه قبل از انقلاب تا شهادتش انجام میدهد.
برای تولید این مستند چه مقدار صوت و تصویر اولیه داشتید؟
این خیلی نکته مهمی است ما حدود ۲۲هزار فریم عکس جمع کردیم و بالای هزار ساعت تصویر. مشکل عمده این تیپ کارها که دوستان دیگری انجام دادهاند این است که هیچ کدام شناسنامهدار نشدهاند، خوانش نشدهاند، به همین علت تا وقتی که این اطلاعات به کار اضافه نشود، مخاطب نمیفهمد تصاویر چه هستند یا اهمیتشان در چیست؟ درست است که در یک پروسه خیلی طولانی مرتب شدند ولی به هر حال تلاش کردیم به اندازه بضاعتمان تصاویر را در جاهای درست خودش بیاوریم، با همه این توضیحات باید بگویم که ما پرتره شهید بهشتی را نتوانستیم کار کنیم، علت آن هم منابع است، یعنی به رغم اینکه این همه تصویر و عکس داشتیم هیچ کدام مقاطع قبل از انقلاب را پوشش نمیداد.
تولید این اثر از ابتدای کار تحقیق و پژوهش تا مراحل پساتولید چقدر زمان برد؟
خیلی طولانی! فکر میکنم سالهای ۱۳۹۸ یا ۱۳۹۹ کار شروع شد، اما من سال۱۴۰۱ به گروه ملحق شدم. پروسه تولید بسیار کند جلو رفت و نهایتاً امسال کار تولید آن به اتمام رسید.
در کشورمان دسترسی به منابع آرشیوی برای تولید مستندهای سیاسی معمولاً با سختگیری و کاغذبازیهای طولانی همراه است، به خصوص وقتی سوژه مستند شخصیت خاصی مانند شهید بهشتی باشد. شما برای دسترسی به منابع آرشیوی با چنین مشکلاتی هم مواجه شدید؟
همانطور که خودتان اشاره کردید، حساسیتهای خاصی در این زمینه وجود دارد، اما گاهی پشت سر گذاشتن این موانع خیلی طولانی نتیجهای مثل تخممرغ شانسی دارد! یعنی بعضی وقتها برای به دست آوردن اسناد زحمت زیادی میکشید، اما نهایتاً آن آورده یا سند مورد نظر چیز ارزشمندی که به کار شما بیاید نیست، مانند همین صوتهای شهید بهشتی. فکر میکنم چیزی حدود ۳۵۰ساعت یا شاید هم بیشتر صوت از شهید بهشتی جمعآوری کردیم و اولین چیزی که برای خود من خیلی عجیب بود، این بود که مثلاً چرا اینها را قبلاً من نشنیدم؟! یعنی در بین این همه فیلمی که درباره شهید بهشتی کار شده واقعاً ارزش این را نداشته است که مستندساز وقت بگذارد و این صوتها را گوش کند و ببیند که ایشان چه گفته است؟! معمولاً از شهید بهشتی بیشترین چیزی که شنیدهایم، اغلب چیزهای اخلاقی و خیلی کلی در مورد مسائل اجتماعی بوده ولی اینکه اینقدر ملموس مسائل را مطرح کنند تا پیش از این سابقه نداشته است.
این صوت و تصویر و اسنادی که در مستند استفاده کردهاید از آرشیو کدام دستگاهها جمعآوری شدهاند؟
خیلی متفاوت و واقعاً پراکنده بودند، یعنی از شبکههای مختلف تلویزیون تا آرشیو مرکزی مرکز اسناد و مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مجموعه بنیاد شهید بهشتی، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر و حتی آرشیو شخصی افراد. آن چیزی هم که در این کار خیلی از ما وقت گرفت، واقعاً مسائل فنی و هنری و این چیزها نبود، مشخصاً پژوهشش بود، ضمن اینکه بحثهای زیادی وجود دارد که هنوز هم بر سرش دعواست، برای عبور از این مشکل ما به این رسیدیم که آن جاهایی که محل دعوا هستند، صوت خود شهید بهشتی را بگذاریم. مثلاً در بحث مذاکره با امریکا صدای ایشان هست و نظرشان را خیلی شفاف بیان میکنند، یعنی آن مباحث چالشی و مناقشهبرانگیزی را که راجع به شهید بهشتی وجود دارد، با صوت خود ایشان پاسخ دادیم. ما در بیان حقایق مسلم انقلاب واقعاً فقیر هستیم، گاهی این موضوع به دلیل فقر سندی نیست بلکه به خاطر فقر اراده است.
در طول مسیر تولید مشکلی هم برایتان ایجاد شد؟
نه، اصلاً، ما به تعبیر آقای محمدرضا ابوالحسنی، نویسنده مستند سعی کردیم افراد را در زمان حال خودشان نشان دهیم، یعنی این تجربیات نکاتی مثبت دارد، اما یک جاهایی هم قابل نقد هستند. ما سعی کردیم در این کار سینمایی یک بخش کوچکی از کارنامه سیاسی آقای بهشتی را به تصویر بکشیم. نکته جالب این است که خیلی جاها موضوعات و مسائل با روزگار فعلیمان مطابقت دارد و بعضی مسائل و نکات با اتفاقات امروز منطبق هستند.
موسیقیای که در مستند استفاده کردید تولیدی بود؟
موسیقی انتخابی بود، در واقع ما از نسخه اولیه کاری که آقای انصاری برای نسخه سریالی تولید کردند، استفاده کردیم و تا آنجا که توانستیم سعی کردیم همان رنگبندی، همان فضا و همان شکل خوانش تصویر را انجام دهیم تا کار به لحاظ فرمی دو پاره نشود.
نقطه قوت و اوج این اثر را در چه چیزی میدانید؟
شاید نقطه قوت اصلی این مستند صوتهای شهید بهشتی باشند، چون حداقل من نشنیدم که ایشان مستقیم درباره وقایع صحبت کند و از شخصیتهایی اسم ببرد و حتی آنها را نقد هم بکند.
چه تفاوتی بین نسخه سریالی و سینمایی این مستند وجود دارد؟
کارهای تولیدی نسخه سریالی این مستند هم تقریباً تمام شده است، منتها با این منابع جدید و این تجربهای که روی نسخه بلندش به دست آوردیم، احتمالاً دوستان آنجا هم یک تغییراتی را اعمال میکنند و فکر میکنم مثلاً دو یا سه ماه دیگر نسخه سریالی آن منتشر شود.
فرم روایی مستند چگونه است؟
همان شکل متعارف مستندهای سیاسی، حالا برای خود من که اولین تجربه بود و تا الان کار سیاسی به این شکل نکرده بودم، به همان شکل متعارفش؛ یکسری شخصیت در کنار تعدادی مصاحبه، آقای فرهاد قائمیان هم راوی آن است که انصافاً صدایش خیلی روی کار نشسته است، البته این اتفاق با اصرار تهیهکننده مستند آقای صالحیان صورت گرفت و آقای قائمیان هم قبول کردند و رفتیم ضبط کردیم.
