جوان آنلاین: جایزه کتاب سال دفاع مقدس یکی از باسابقه‌ترین رویداد‌های فرهنگی کشور به‌شمار می‌رود که امسال بیست‌وسومین دوره آن برگزار می‌شود. این جشنواره که حدود سه دهه پیش طراحی‌شده هنوز موفق به ثبت در شورای عالی انقلاب فرهنگی نشده‌است و با وجود وقفه‌های کوتاه و مقطعی تاکنون تداوم یافته‌است. به غیر از جریان‌سازی فرهنگی و وضعیت‌سنجی، یکی از اهدف مهم این جشنواره رصد و ارزیابی وضعیت تولیدات آن در ابعاد مختلف محتوایی، پژوهشی و مخاطب‌شناسی است. «جوان» در گفتوگو با محمدجواد کاموربخشایش، دبیر علمی این رویداد به بررسی شرایط و نحوه داوری آثار، رویکرد جشنواره به کتاب‌های تقریظ شده از سوی رهبر انقلاب و همچنین ابعاد علمی آن پرداخته‌است.
ارزیابی از شرایط آثار منتشر شده در حوزه دفاع مقدس چیست؟
ادبیات دفاع مقدس به عنوان یک ادبیات جدید و نوپا در تلاش است که همپای عرصه‌های مختلف ادبی خودش را با آثار متعددی که در ژانر‌ها و گونه‌های مختلف منتشر می‌شود، نشان بدهد. از ابتدای جنگ تحمیلی هشت ساله تا امروز چیزی حدود ۳۸ هزار عنوان کتاب در حوزه ادبیات دفاع مقدس منتشر شده‌است. شما فرض کنید تا الان ۳۸ هزار عنوان کتاب به لحاظ کمی عدد خیلی قابل‌توجهی هست، اما اینکه آیا این عدد به لحاظ کیفی در محتوا هم قابل‌قبول است یا نه باید این نکته را عرض کنم که ارزیابی دقیق این مسئله نیازمند تأمل بیشتری در حوزه ادبیات دفاع مقدس است. در حوزه محتوا باید تلاش‌های بیشتری برای اقناع مخاطب و همچنین برای استقبال بیشتر مخاطب صورت بگیرد، چون موضوع متفاوتی است، در واقع یک موضوع انسانی است که از طرفی حاوی خشونت و خون و خونریزی هم هست.
آیا آثار حاضر در جشنواره را از نظر اسنادی هم تطبیق می‌دهید؟
مسئله اسنادی در ادبیات دفاع مقدس یک اهمیت ویژه‌ای دارد و باعث می‌شود که توجه و تأمل بیشتری در تولید هر اثر وجود داشته‌باشد. نکته بعدی هم این است که با توجه به استقبال مخاطب از حوزه روایت‌نویسی اگر بخواهیم یک ارزیابی انجام بدهیم خواهیم دید آثاری که در حوزه روایت‌نویسی منتشر می‌شوند با استقبال بیشتری از سوی مردم و مخاطبان روبه‌رو می‌شوند و همین مسئله باعث می‌شود که به لحاظ کمی هم آمار بیشتری را به خودشان اختصاص بدهند. در ادبیات دنیا هم در دوره جنگ‌های مختلف ممکن است داستان حرف اول را بزند و تعداد کتاب‌های منتشر‌شده را به خودش اختصاص بدهد، اما در ادبیات دفاع‌مقدس ما آن چیزی که بیشتر جلوه‌گر است، بحث استنادی یا همان مسئله روایت‌نویسی است که در حوزه زندگینامه‌نویسی، مستند‌نگاری، گزارش‌نویسی، وقایع‌نویسی و خاطره‌نویسی یا زندگینامه داستانی ظهور و بروز می‌کند که این اتفاق به نظر من یک اتفاق خوبی است، حالا با همه احوالات که ما چیزی حدود ۳۸ هزار عنوان کتاب منتشر‌شده در موضوعات متنوع و بسیار زیاد دست نخورده در حوزه استنادی وجود دارد که نیازمند به تأمل و تفکر هستند که تبدیل آنها به یک محصول ادبی استنادی تاریخی در ادبیات دفاع مقدس درست است.
از نظر محتوایی چطور؟
به عنوان مثال امسال تا الان ما با حدود ۵ هزار اثر روبه‌رو هستیم که همگی در سال گذشته منتشر شدند. حالا این آثار باید داوری بشوند البته از منظر کمی به نظر من ادبیات دفاع مقدس با یک برکتی روبه‌رو است و آن هم تولید آثار متنوع است، اما در مورد ارزیابی محتوا حرف‌های زیادی وجود دارد، بنابراین ما اگر بخواهیم این قریب ۵ هزار اثر را داوری کنیم طبیعتاً داوری‌ها به شاخه‌های مختلف و گونه‌های مختلفی از جمله گروه داستان خوب بر اساس عناصر، شاخصه‌ها و مؤلفه‌های داستانی تقسیم می‌شوند. مثلاً گونه خاطره‌نگاری و گونه مستند‌نگاری هر کدام گروهی و فضایی برای خودشان دارند و در واقع داوری‌های خاص شاخصه‌ها و مؤلفه‌های خودش را داوری می‌کند.
از ظرفیت دانشگاه‌ها برای داوری بهتر آثار هم استفاده می‌کنید؟
اتفاقی که تلاش دارم امسال به ثمر بنشیند موضوع بهره‌گیری از ظرفیت دانشگاه‌هاست؛ یعنی خلئی که خودم احساس کردم، این است که بین دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها یا مؤسسات پژوهشی حوزه ادبیات دفاع مقدس یک ارتباط جدی‌تری برقرار بشود، چون احساس می‌کنم هر بخشی برای خودش برنامه‌ای طراحی کرده و بر اساس آن ذهنیت و نقشه گام بر می‌دارد، مثلاً اگر در دانشگاه بحث ادبیات دفاع مقدس هست در پایان‌نامه‌ها خلاصه می‌شود. از طرفی استادان دانشگاهی بر اساس تجربیات فردی یا دانش خودشان بتوانند چند عنوان موضوع پایان نامه‌ای به دانشجویان بدهند. من تلاشم این است که با ایجاد ارتباط بیشتر بین دانشگاه‌ها به گونه‌ای رفتار کنم که دانشجو‌ها و دانشگاهیان با فضای ادبیات دفاع مقدس آشنایی بیشتری پیدا بکنند، موضوعات را بدانند که مثلاً در یک موضوع خاص چقدر کتاب نوشته شده‌است. یکی از موضوعاتی که اصلاً به آن توجه نشده نگاه داورانی است که در حوزه‌های مختلف بر اساس دانش و تجربه شخصی داوری کردند من به دنبال این هستم که آنها را با معیار‌ها و استاندارد‌های علمی پژوهشی و دانش دانشگاهیان و اساتید دانشگاه پیوند و تطبیق بدهم که به نظرم این یک اتفاق میمون و مبارکی است که شاید نتایج خوبی برای سال‌های آینده داشته‌باشد.
برجسته‌ترین مؤلفه و شاخصه این دوره از جایزه کتاب سال دفاع مقدس چیست؟
در دوره‌های مختلف دبیر علمی بر اساس میزان اطلاعات و دانش خودش جایزه را به پیش می‌برده‌است. من امسال تلاش کردم یک هیئت علمی نخبگانی را تهیه و در واقع تأسیس کنم که از نخبگان این عرصه تشکیل شده‌اند و هر حرکت و فعالیت علمی در حوزه داوری را با این هیئت در میان می‌گذارم و سعی می‌کنم بهترین، کم‌خطرترین و کم‌خطا‌ترین راه را انتخاب کنم. شاید مثلاً برای دوستانی که دوره‌های قبل داوری کردند خیلی وجهه خوبی نداشته‌باشد، ولی واقعاً سعی می‌کنم انتخاب اثر در این دوره از نظر علمی و اثر‌گذاری کوتاه‌مدت و بلند‌مدت وزنش بیشتر باشد. من هر سال معمولاً برای داوری در رویداد‌های مختلف دعوت می‌شوم از جلال و کتاب سال تا جا‌های مختلف دیگر. احساس من بر این است که جایزه کتاب مقدس به یک چنین نهاد علمی نیاز داشت تا صرفاً بر اساس تجربه، سلیقه و دانش دبیر علمی کار‌ها جلو نرود، چون من به عنوان دبیر علمی چقدر می‌توانم دانش و اطلاعات داشته‌باشم؟! اما وقتی بالای سر یا در کنار من به عنوان اتاق فکر یک هیئت علمی نخبگانی وجود داشته‌باشد حتماً کار‌های مؤثرتری می‌توان انجام داد.
منظورتان این است که امسال در جایزه کتاب سال دفاع مقدس هم در داوری و هم در بحث نگاه علمی شاهد یک تحول بزرگ هستیم؟
بله، درست است و این یعنی توجه علمی به جایزه. در این دوره سعی می‌کنم سمت و سوی توجه را به سمت علمی شدن ببرم و فکر می‌کنم این وزن بیشتری به این جایزه خواهد داد. به هر حال تجربه و دانشی که این اساتید دارند به عنوان هیئت علمی قطعاً بی‌تأثیر نیست. نکته بعدی این است که جایزه کتاب سال دفاع مقدس هنوز اعتبار لازم را در نهاد‌های رسمی پیدا نکرده‌است! یعنی رسمیت ندارد، متأسفانه در شورای عالی انقلاب فرهنگی اصلاً چیزی به اسم کتاب سال دفاع مقدس دیده نشده است. از طرفی همه این مشکلات را نمی‌توان یکباره و ظرف چند ماه انجام داد. خلأ‌ها بسیار زیاد بوده و من دارم تلاش می‌کنم با حجت‌الاسلام خسروپناه، دبیر محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی ارتباط برقرار کرده و قرار جلسات متعددی بگذاریم تا ان‌شاءالله این رویداد را تثبیت کنیم. اگر این رویداد تثبیت شود خیلی اتفاق مبارکی در عرصه ادبیات دفاع مقدس و جایزه کتاب سال می‌افتد. اولین حسن آن این است کسانی که انتخاب می‌شوند، مورد حمایت محافل علمی قرار می‌گیرند؛ یعنی مورد توجه جایی قرار می‌گیرند که به هر حال یک امتیازات علمی و مادی برایشان لحاظ می‌شود؛ موضوعی که تا الان وجود نداشته است.
همانطور که می‌دانید در حوزه تبلیغ وترویج کتاب و کتابخوانی مقام معظم رهبری به تنهایی یک ارتش یکنفره هستند که با بهره‌گیری از تاکتیک تقریظ‌نویسی، اثر، نویسنده و سوژه را به شکل ویژه‌ای در کانون توجهات قرار می‌دهند. از طرفی دیگر در بین آثار ارسالی به جشنواره حتماً مواردی که مفتخر به داشتن تقریظ ایشان هستند نیز وجود دارد، آیا این مسئله به تنهایی در نحوه و شکل داوری آثار تعیین‌کننده و تأثیرگذار است؟
نکته‌ای که به آن اشاره کردید، سؤال خوبی است و من اینگونه پاسخ می‌دهم که یکی از تلاش‌های جدی جایزه کتاب سال امسال جریان‌سازی ادبیات دفاع مقدس است. مقام معظم رهبری با تقریظ‌نویسی بر برخی آثار در حال تشویق و حمایت از نویسنده‌ها و ناشران و فعالان عرصه فرهنگ ایثار و شهادت هستند. قطعاً آثار بر اساس یکسری معیار‌ها و شاخصه‌های خاصی داوری می‌شوند، کما اینکه مثلاً ممکن است داوران اثری شاخصی را به عنوان اثر شاخص معرفی کنند که بین مردم اصلاً کتاب شناخته‌شده‌ای نباشد و برعکسش هم هست. همان وجه علمی که داریم، سعی می‌کنیم برجسته‌اش کنیم، این است. قطعاً و بلا‌تردید تقریظ مقام معظم رهبری و حمایت ایشان از یک اثر خاص به عنوان یک امتیاز ویژه برای آن کتاب مورد محاسبه قرار می‌گیرد، اما به تنهایی تعیین‌کننده نیست، چون نگاه علمی و شاخصه‌های تخصصی دیگری در داوری وجود دارند. دوستان ما در موضوع تقریظ‌های رهبری مطالعات خیلی عمیقی دارند، تحلیل محتوا می‌کنند، اگر آنجا هم نگاه حضرت آقا به محتوا باشد، امتیاز خودش را دارد، به قلم باشد باز یک امتیاز دارد، من اعتقادم این است که حضرت آقا نگاه ترویجی دارند و امتیازاتی که در واقع خود حضرت آقا به این کتاب‌ها می‌دهند در داوری لحاظ می‌شود، اما مؤلفه و شاخص‌های دیگری هم با آن مخلوط می‌شود.
