جوان آنلاین: در روزگاری که هوش مصنوعی با شتابی سرسام‌آور در حال گسترش است، دغدغه‌ای تازه، اما بسیار مهم در میان نویسندگان، پژوهشگران و فعالان فرهنگی شکل گرفته؛ خطر نابودی تدریجی میراث مکتوب بشر. گزارش‌های منتشر شده، نشان می‌دهد شرکت‌هایی، چون «آنتروپیک» با هدف تغذیه مدل‌های زبانی خود، میلیون‌ها جلد کتاب را خریداری، صفحه‌به‌صفحه‌شان را اسکن و سپس نسخه‌های اصلی را نابود کرده‌اند؛ اقدامی که از سوی دادگاه‌های قانونی اعلام شده و از دید بسیاری از متخصصان حوزه اخلاق فناوری، یک فاجعه فرهنگی تمام‌عیار به حساب می‌آید. محمدرضا قاسمی، دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه در گفت‌و‌گو با «جوان» می‌گوید که نابودی کتاب‌ها نه فقط یک رخداد فنی یا حقوقی، بلکه تهدیدی برای حافظه جمعی، خاطره‌تاریخی و امنیت اطلاعات بشر است. او ضمن هشدار درباره آسیب‌پذیری حافظه‌های دیجیتال، به مخاطرات ناشی از امواج EMP، نابودی اطلاعات در اثر میدان‌های مغناطیسی و حتی فراموش شدن فرمت‌های قدیمی ذخیره‌سازی اشاره می‌کند و درباره نیاز فوری بشر به وضع قوانین بین‌المللی، حفاظت از صنعت چاپ و حمایت از کتابخانه‌ها توضیح می‌دهد.
گزارش‌هایی منتشر شده که نشان می‌دهد یک شرکت فعال در توسعه فناوری هوش مصنوعی میلیون‌ها جلد کتاب را خریده، صفحه‌به‌صفحه از هم جدا کرده و پس از اسکن و دیجیتالی کردن متن، همه آن کتاب‌های فیزیکی را از بین برده است؛ با این هدف که بتواند مدل هوش مصنوعی خود را آموزش دهد. نظر شما در این رابطه چیست؟
کارشناسان و متخصصان اخلاق فناوری معتقدند که این یک رویداد هولناک و آغازی برای یک ویرانی ساختاری در عرصه فرهنگ است. نابودی فیزیکی کتاب‌ها تنها برای اینکه داده‌های آنان استخراج شود، در آینده می‌تواند میراث دانش بشری را در معرض خطر قرار دهد. وقتی متون از حالت «کثرت» و پراکندگی خارج شده و در سرور‌ها متمرکز می‌شوند و نسخه «واحد» پیدا می‌کنند، انحصاری پدید می‌آورد که می‌تواند عواقب نگران‌کننده‌ای داشته باشد.
آیا این‌گونه «بلعیده شدن کتاب توسط هوش مصنوعی» می‌تواند تهدیدی برای حافظه جمعی بشر باشد؟
قطعاً. وقتی کتاب فیزیکی از بین می‌رود، چند اتفاق را با هم رقم می‌زند. نخست اینکه نوع ارتباط انسان با دانش را تغییر می‌دهد؛ نوعی ارتباط که در طول قرن‌ها پدید آمده، گسترش یافته و استقرار پیدا کرده‌است و توانسته فرهنگ مطالعه را شکل دهد. این یک ارتباط خاطره‌انگیز برای انسان است که بتواند کاغذ‌های کتاب را ورق بزند و به‌صورت حسی با متن ارتباط برقرار کند. اگر صنعت چاپ حذف شود، این لذت از بشر گرفته خواهد شد.
اتفاق دوم که بیشتر سبب نگرانی می‌شود، بحث انحصار است. چاپ کتاب به‌صورت فیزیکی و انتشار آن روی کاغذ مانع آن می‌شود که یک فرد یا یک شرکت به‌دلیل منافع شخصی یا سازمانی، دخل و تصرف در متن کرده و آن را تغییر دهد؛ زیرا هر نسخه‌ای می‌تواند دلیلی بر این تحریف محسوب شود، اما حذف فیزیکی داده‌ها و قرار دادن در یک پایگاه داده، این امکان را در اختیار افراد مغرض قرار می‌دهد. یک شرکت به تنهایی یا در تبانی با سایر شرکت‌ها می‌تواند دستاورد‌های بشری را به نفع یک کشور خاص، یک تمدن خاص، یک قشر خاص یا یک نژاد خاص تحریف کند.
یعنی معتقدید این تنها یک مسئله حقوقی نیست، بلکه بحرانی تمدنی است؟
دقیقاً همین‌طور است. کتاب فقط ابزار انتقال داده نیست، بلکه حافظه تاریخ است. امنیت این حافظه باید حفظ شود و انتشار مکتوب، بهترین و ماندگارترین راه حفظ این حافظه تاریخی بشری است؛ یعنی حتی اگر شما، تمام نسخه‌های یک کتاب را خریداری کنید، حق ندارید آنها را نابود کنید، زیرا شاید با پرداخت پول، مالک خود کتاب‌ها شده‌باشید، اما محتوای آن متعلق به جامعه بشری است. شما هرگز مالک محتوا نمی‌شوید.
اتفاق سوم که قصد دارم توضیح دهم، همین بقا و ماندگاری اطلاعات است. حافظه‌های رقومی و صفر و یکی، بیشتر در معرض نابودی و انقراض هستند تا حافظه‌های کاغذی. به خاطر می‌آورید که یکی، دو دهه پیش اطلاعات روی فلاپی‌دیسک‌ها ریخته می‌شد؟ تصور کنید حجم زیادی از متن‌های مهم را روی فلاپی ذخیره کرده باشید. خطر اول این است که عمر حافظه‌ها محدود است و پس از ۱۰ سال اگر بروید سراغ همان دیسک، ممکن است اطلاعات قابل بازیابی نباشند. خطر دوم اینکه تمام ابزار‌های رقومی به‌شدت ناپایدار هستند، یعنی با یک جریان الکتریکی، میدان مغناطیسی یا شوک حرارتی، اطلاعات به‌سادگی نابود می‌شود. از همه بدتر اینکه حتی اگر فلاپی‌دیسک شما، کاملاً سالم هم باشد، به‌راحتی نمی‌توان دستگاهی پیدا کرد که بتواند آن را بخواند. همین بلا سر دیسک‌های فشرده هم آمده‌است.
یکی از پربحث‌ترین نگرانی‌های کارشناسان حوزه ذخیره داده همین است؛ این نگرانی که با بروز یک انفجار هسته‌ای روی کره زمین، امواجی منتشر شود که در یک آن تمامی حافظه‌های HDD و SSD را پاک کند. یا پرتو‌های ناشی از انفجار‌های بزرگ تاج خورشیدی که گاهی به زمین می‌رسد و ارتباطات رادیویی را مختل می‌سازد.
از طرف دیگر، همین حالا بحث تولید بمب‌های EMP مطرح است؛ بمب‌هایی که با ایجاد پالس الکترومغناطیسی بسیار قوی، می‌توانند بر مدار‌های الکتریکی تأثیر بگذارند و هرگونه سیستم و مدار الکتریکی را از کار بیندازند. تصور کنید در یک لحظه تمام رایانه‌ها، گوشی‌ها و تبلت‌های روی کره زمین از کار بیفتند.
پس در صورت نابودی کتاب‌ها و منابع مکتوب، خود را در معرض نابودی تمدنی قرار داده‌ایم. چطور باید مانع بروز چنین اتفاق خطرناکی شویم؟
در برابر سیلاب هوش مصنوعی، بشر نیاز به وضع قوانین جدید دارد؛ قوانینی جهانی و پادمان‌هایی برای حفاظت از نوع بشر و دانش آن در برابر پیشرفت‌های سریع هوش مصنوعی. اسنادی که رسماً بار حقوقی داشته و حافظ کتاب و دانش باشند.
همچنین مهم است که مردم، نویسندگان و ناشران را نسبت به این مخاطرات آگاه سازیم. کتابخانه‌ها باید به صورت جدی تحت محافظت قرار بگیرند. صنعت چاپ باید حمایت شود تا به بقای خود ادامه دهد. مردم باید تشویق شوند تا مطالعه منابع مکتوب را به مطالعه نسخه‌های الکترونیکی ترجیح دهند. این برای سلامت روانی بشر نیز منافع بیشتری دارد، غیر از اینکه حافظ سلامت جسمی او هم هست.
