عوامل تأثیرگذار در تصادفات رانندگی و تلفات ناشی از آن بسیارند، وضعیت مهندسی خیابان‌ها و جاده‌ها، ایمنی خودرو‌ها و مهارت رانندگان، عابران پیاده، سن و سال رانندگان و مهم‌تر از همه آمادگی روانی و ذهنی رانندگان، جزو عوامل بروز یا عدم بروز تصادفات رانندگی در جهان است. به‌طور کلی هر تصادفی معلول چهار عامل انسان، جاده، وسیله نقلیه و محیط است. این مسئله، یعنی تصادفات رانندگی یکی از بزرگ‌ترین معضلات جوامع شهری در دنیاست که تا پیش از سال ۲۰۱۸ رتبه نهم را در مرگ و میر‌ها یدک می‌کشید که انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۴ به رده دوم مرگ و میر در جهان صعود کند و این در حالی است که سالانه به‌طور متوسط در دنیا بیش از ۲ میلیون نفر جان خود را در اینگونه حوادث از دست می‌دهند. محققان حوزه ترافیک عواملی مانند وضعیت نامناسب کنترل ترافیکی، بالا بودن تعداد مصدومان و عدم دسترسی به خدمات پزشکی مناسب و به‌موقع و افزایش روزافزون تعداد وسایل نقلیه در بحث تصادفات رانندگی، خصوصاً در کشور‌های در حال توسعه را مؤثر می‌دانند، اما نکته حائز اهمیت این است که در این میان یک عامل خیلی مهم در بیشتر مواقع نادیده گرفته می‌شود و آن چیزی نیست جز تعادل روانی رانندگان.
شاید برای همه خوانندگان پیش آمده باشد که هنگام عبور در خیابان یا جاده‌های برون‌شهری افرادی را در حال درگیری و مشاجره به خاطر تصادفات خودرویی مشاهده کرده باشند و بعضاً یکی از آن‌ها را مقصر دانسته و گاهی نیز این برخورد‌های فیزیکی و لفظی به مراجع قضایی نیز کشیده می‌شود، اما دلیل این امر چیست؟ آیا صرفاً میزان خسارت وارده باعث بروز این درگیری‌ها می‌شود؟ در جواب باید گفت، نه. با توجه به وجود انواع بیمه‌های خسارتی و جانی، درصد کمی از این درگیری‌ها ناشی از موضوع خسارت است و بیشترین دلیل بروز درگیری و برخورد‌های فیزیکی و لفظی پس از وقوع تصادفات خودرویی، عدم تعادل روانی و فشار‌های عصبی ناشی از روزمرگی‌های افراد است؛ بله درست خواندید، فشار‌های روانی و عدم تعادل روانی افراد.
طبق نظر کارشناسان، تجربه رانندگی در وقوع تصادفات جاده‌ای نقش بسزایی دارد، به ازای هر یک سال سن، به‌خاطر احتیاط بیشتر میزان وقوع تصادفات ۲ درصد کاهش می‌یابد. طبق بررسی جمعیت طرفداران ایمنی راه‌ها در سال ۱۳۹۶، میزان سهم هر یک از رده‌های سنی در وقوع تصادفات رانندگی بدین شرح است؛ ۲۱ تا ۳۰ سال، رتبه اول، بالای ۶۱ سال رتبه دوم و ۳۱ تا ۴۵ سال رتبه سوم را داشته‌اند.
شاید تاکنون این سؤال برای خوانندگان پیش آمده باشد که نقش اختلال روانی و فشار‌های عصبی در این تصادفات کجاست و به چه میزان است؟ باید گفت که طی تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی، مشخص شده برخی از اختلالات روانی بر رفتار ترافیکی و بروز تصادفات نقش ویژه‌ای دارند، از سلامت روانی رانندگان هنگام اخذ گواهینامه گرفته تا اختلالات پس از وقوع حادثه. از وجود فشار‌های روانی خانواده گرفته تا مشکلات ناشی از گرفتاری‌های اجتماعی و اقتصادی.
آمار بالای تصادفات رانندگی و تلفات ناشی از آن به قدری بود که در سال ۱۳۹۶ ضرورت برگزاری نخستین کنگره روانشناسی ترافیک را ایجاد کرد که در آن لزوم توجه به مبانی علمی علوم رفتاری و روانشناسی رانندگی به عنوان یک اصل هنگام صدور گواهینامه رانندگی را ضروری دانست و بر آن تأکید داشت. روانشناسی ترافیک یک اصل شناخته شده و قابل قبول در بسیاری از کشور‌های دنیاست. به‌طور مثال در کشور آلمان حدود یکصد سال است که روانشناسی ترافیک و بررسی ابعاد روانشناختی رانندگان وجود دارد یا در آزمون‌های رانندگی در کشور سوئد مورد تأیید قرار می‌گیرد.
براساس مبانی روانشناختی رانندگی، افراد مضطرب رانندگی تهاجمی دارند و این نوع از راندن، اغلب سبب تصادفات مرگبار و غیرقابل جبران می‌شود. هیجان‌خواهی، تجربه‌طلبی، ماجراجویی، ملال‌پذیری، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، رفتار‌های نمایشی، فوبیا، افکار پارانوئید، وسواس فکری و عملی، تنوع‌طلبی، حساسیت میان‌فردی، خستگی، خواب‌آلودگی، عصبانیت، غمگینی یا خشمگین بودن از جمله حالت‌هایی است که به لحاظ روانی هر راننده‌ای - خواه تازه‌کار و خواه باتجربه - را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما متأسفانه هنگام انجام آزمون‌های رانندگی هیچ یک از این شرایط امتحان نمی‌شود و فردی که برای دریافت گواهینامه به مراکز آموزش رانندگی می‌رود بدون دریافت کارت سلامت روانی و صرفاً با رعایت اصول اولیه رانندگی در برابر آزمون‌گیرنده، موفق به اخذ گواهینامه می‌شود و بلافاصله پشت فرمان خودرو می‌نشیند و در خیابان‌ها تردد می‌کند، غافل از اینکه نمی‌دانیم این فرد از لحاظ روانی و روحی شرایط تسلط برخودرو در مواقع بحرانی را دارد یا نه. این فرد در خیابان با کوچک‌ترین تحریک از سوی سایر رانندگان، کنترل روانی خود را از دست می‌دهد و با پرخاشگری و لجبازی موجب وقوع درگیری و نزاع و بعضاً خطرات بیشتری همچون تصادفات رانندگی می‌شود.
ناگفته نماند که ایمنی و استاندارد بودن عرض جاده، رعایت مقررات رانندگی، استفاده نکردن از موادمخدر و الکل، توقف در حالت خواب‌آلودگی و خستگی می‌تواند در کاهش تصادفات مؤثر باشد، با این روش می‌توان در آینده درصدی از تصادفات مربوط به عوامل انسانی را کنترل کرد و کاهش داد.
سخن آخر اینکه با اجرای دقیق آزمون‌های روانشناختی و در صورت لزوم برگزاری کلاس‌های روان‌درمانی ویژه داوطلبان و رانندگان در آموزشگاه‌های رانندگی، می‌توان بیشتر مشکلات روانی و عصبی افرادی را که تمایل به دریافت گواهینامه رانندگی دارند تا حد بسیاری کاهش داد و کنترل کرد. پلیس راهنمایی و رانندگی نیز می‌تواند در بروز تصادفات با ارجاع رانندگان متخلف به کارگاه‌های روانشناسی و الزام به گذراندن دوره‌های آموزشی و مهارت‌های فردی از تردد آن دسته از رانندگانی که صلاحیت روانی رانندگی را ندارند، جلوگیری به عمل آورد.
* کارشناس روانشناسی شخصیت
