بحران جمعیت در بحران کرونا

در بحبوحه التهاب و اضطراب ناشی از همه‌گیری ویروسی که روزانه ده‌ها تن از هموطنان‌مان را به کام مرگ فرو می‌برد، موضوع مهم دیگری به حاشیه رفته‌است؛ این موضوع چیزی نیست جز کاهش ۴۰ درصدی ازدواج‌ها طی هشت سال اخیر و رسیدن نرخ رشد جمعیت کشور به زیر یک درصد!

سرویس جامعه جوان آنلاین: شوک کرونا به جمعیت و افزایش نگرانی‌های جمعیتی با پیدا شدن سر و کله این بیماری موضوعی است که از مدتی قبل مورد توجه جمعیت شناسان و مسئولان قرار گرفته‌است. هر چند نمی‌توان روند کاهشی رشد جمعیت را گردن کرونا انداخت و این موضوع چالشی است که از سال‌ها پیش و به دلیل سیاستگذاری‌های نادرست گریبانگیر جامعه ما شده، اما نمی‌توان از نقش کرونا در تشدید این چالش در سال جاری هم چشمپوشی کرد. حالا آنطور که حامد برکاتی، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت خبر می‌دهد، «سال ۱۳۹۸ رشد جمعیت کشور برای اولین‌بار در تاریخ ایران به کمتر از یک درصد رسیده‌است.» سال ۹۹ با بحران کرونا و تبعات آن در توقف ازدواج‌ها و نگرانی خانواده‌ها از فرزند‌آوری پیش‌بینی می‌شود، شوکی جدی به جمعیت وارد شود و حتی دچار فرورفتگی در هرم جمعیتی شویم.

هر چند بنا به تعبیر رئیس‌جمهور به مرز مهار کرونا رسیده‌ایم، اما تاخت و تاز کرونا همچنان در کشور ادامه دارد. روز گذشته هم با شناسایی هزار و ۳۴۶ بیمار جدید مبتلا به کووید۱۹ مجموع بیماران به ۱۲۶ هزار و ۹۴۹ نفر رسید. تاکنون ۹۸ هزار و ۸۰۸ نفر از بیماران، بهبود یافته و ترخیص شده‌اند، اما ۷ هزار و ۱۸۳ نفر نیز جان خود را از دست داده‌اند.

طبق گزارش‌های وزارت بهداشت وضعیت ثبات نسبی که در برخی استان‌ها به جز خوزستان حاکم بود، برقرار است. ۱۰ استان در ۲۴ ساعت گذشته فاقد فوت ناشی از این ویروس بوده و در هشت استان نیز یک مورد فوت داشتیم، اما کرونا در کنار تبعاتش روی سلامت، تبعات دیگری هم دارد. تبعات اقتصادی و جمعیتی این ویروس گاهی از تبعات آن روی سلامت هم پیشی می‌گیرد.

تقدیر سازمان ملل از ایران برای کنترل تبعات اقتصادی کرونا

کشورمان در مدیریت تبعات سلامت و اقتصادی کرونا کارنامه قابل‌قبولی را از خود برجای گذاشته‌است، به گونه‌ای که اوگوچی دنیلز هماهنگ‌کننده مقیم سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران از ابتکارات اجتماعی - اقتصادی دولت برای حمایت از خانوار‌های آسیب‌پذیر و کسب وکار‌های کوچک قدردانی کرد. اما زخم کهنه چالش‌های جمعیتی در کشور حالا با کرونا می‌تواند عمیق‌تر شود و این مسئله نیازمند تدابیر جدی مدیران جامعه است، رشد زیر یک درصد جمعیت در سال ۹۸ بحرانی است که در سال جاری و با بحران کرونا می‌تواند هشدار‌آمیز‌تر از قبل شود.

ایران تا ۳ دهه آینده جزو پیرترین کشور‌های دنیا

تا همین هفت سال پیش ایران جوان‌ترین کشور دنیا بود، اما با روند کنونی رشد جمعیت کشور تا سال ۱۴۲۰ ایران احتمالاً یکی از سه کشور اول پیر دنیا خواهد بود؛ این روند کاملاً به این وابسته است که در ۳۰ سال پیش‌رو چه اتفاقاتی بیفتد و حمایت از ازدواج و فرزندآوری چگونه دنبال شود.

به گفته مدیر کل سلامت خانواده، جمعیت و مدارس وزارت بهداشت رشد جمعیت‌کشور در سال‌های اول انقلاب حدود ۴۵/۲ درصد بود؛ به این معنا که جمعیت کشور سالانه حدود ۵/ ۲ درصد نسبت به سال قبل افزایش می‌یافت. با وقوع کاهش جمعیت به خصوص در دهه ۱۳۷۰ به ناگهان یک شاخص از این رقم کم شد و در ابتدای ورودی به دهه ۸۰ به شاخص حدود ۵/ ۱ رسیدیم و طبق آخرین آمار‌ها نیز در سال ۱۳۹۸ رشد جمعیت کشور متأسفانه برای اولین‌بار در تاریخ ایران به کمتر از یک درصد رسیده‌است.

بنا به تأکید برکاتی، این موضوع به معنای آن است که جمعیت جوان و مولد که زیربنا‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی را برای کشور پاس خواهد داشت و علم و تولید کشور را خواهد داشت، حتماً از حدود ۲۰ سال آینده به چالش کشیده خواهد شد و نسبت جمعیتی‌مان دارد به هم می‌خورد و جمعیت مولد کشور که کمتر از حدود یک دهه قبل بیش از ۷۰ درصد بود، کم شده‌است.

عمیق‌تر شدن زخم کهنه بحران جمعیت با کرونا

حالا بحران کرونا هم بحران جمعیت را جدی‌تر کرده‌است. چندی پیش بود که محمد مهدی تندگویان، معاون ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش و جوانان با اشاره به تأثیر کرونا در کاهش ازدواج‌ها و فرزند‌آوری از کاهش چشمگیر آمار تولد در نیمه دوم امسال خبر داده‌بود. بنا به تأکید وی اگر در این برهه زمانی چاره‌ای برای آن اندیشیده‌نشود، شاید آمار تولد‌ها در مقاطعی به یک سوم نیز کاهش یابد. این امر مقوله‌ای به مراتب خطرناک‌تر از کاهش شیب افزایش یا کاهش جمعیت است، زیرا کشور را با یک شوک جمعیتی مواجه می‌کند.

وقتی سیاست‌های کلی جمعیت جدی گرفته نشد

برکاتی درباره راهکار‌های مواجهه با کاهش نرخ رشد جمعیت معتقد است: «حتی اگر بتوانیم درمان ناباروری را برای همه افراد اجرایی کنیم باز هم مشکل باروری ما برطرف نمی‌شود. حتی در موفق‌ترین مراکز درمان ناباروری بین ۲۰ تا ۳۰ درصد موفقیت درمان زوج نابارور وجود دارد که این کار در ایران هم انجام می‌شود.» از نگاه وی، اینکه میزان تولد نسبت به سال قبل ۱۷۰ هزار مورد کاهش یافته‌است، لزوماً برخاسته از ناباروری نیست. کاهش ازدواج جوانان، کمبود میل به فرزندآوری، به تأخیر انداختن فرزندآوری و... را جزو عوامل کاهش نرخ باروری است. از پنج سال اول دهه ۶۰ تا پنج سال اول دهه ۷۰ حدود ۲۵ درصد کاهش موالید داشتیم که همین افراد اکنون به سن ازدواج و فرزندآوری رسیده‌اند. رِیت فرزندآوری در خانواده‌ها به شدت کاهش‌یافته و متوسط بُعد خانواده از ۳/ ۵ در دهه ۶۰ به حدود ۴/ ۳ رسیده‌است.

مدیر کل سلامت خانواده، جمعیت و مدارس وزارت بهداشت سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری در سال ۹۳ را برای مدیریت جمعیت کامل و جامع می‌داند، اما تأکید دارد؛ اتفاقاتی که باید ضمن آن انجام می‌شد، نیفتاده‌است. این سیاست‌ها ۱۴ بند دارد و بند آخر بند رصد است. بدین معنا که باید هر ساله رشد جمعیت کشور رصد شود تا به عنوان مثال در سال ۹۹ با این موضوع مواجه نشویم که رشد جمعیت کشور به زیر یک درصد رسیده‌است.

لزوم اصلاح فرهنگ ازدواج و فرزند‌آوری

راهکار‌های مدیریت بحران جمعیت در ایام کرونایی راهکار‌های قبلی آن چندان تفاوتی ندارد. بخشی از این ماجرا فرهنگی است و جوانان و خانواده‌های ما به خصوص در ایام کرونایی باید به این نتیجه برسند که می‌توان بدون برگزاری جشن‌های آنچنانی و هزینه‌های گزاف هم زندگی تشکیل داد. افتادن این فرهنگ خطر می‌تواند به افزایش ازدواج جوانان کمک کند و از این رهگذر، بخشی از چالش رشد جمعیت را نیز جبران کند. از سوی دیگر فراهم‌کردن زمینه لازم برای مراقبت از مادران باردار بدون نگرانی از ابتلا به کرونا موضوع دیگری است که قطعاً به وزارت بهداشت در این زمینه نقش جدی دارد. آنطور که مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت می‌گوید، تمام مراکز ارائه‌دهنده خدمات ناباروری زیر نظر وزارت بهداشت در دوران کرونا با بهترین تمهیدات و رعایت موضوعات بهداشتی فعال هستند و محیطی امن را برای مراجعه زوجین فراهم کرده‌اند.

بحران کرونا دیر یا زود با کشف واکسن یا دارو یا مدیریت این ویروس حل می‌شود، اما بحران جمعیت در کشورمان اگر پنجره جمعیتی بسته شود، به این سادگی قابل‌درمان نیست.