سرویس سیاسی جوان آنلاین: اینستکس چیزی بیش از یک آبنبات در مقابل بخش گسترده‌ای از تحریم‌های اقتصادی امریکا نیست. این نظر غالب دولتمردان ایرانی در مورد ابتکار اروپایی‌ها برای ایجاد یک خط اعتباری بین دو طرف است؛ ابتکاری که تازه بعد از یک سال به نتیجه رسید و به هیچ عنوان آن چیزی نبود که ایران انتظار آن را داشت، از همین رو و از فردا گام دوم ایران برای کاهش تعهداتش در برجام با قاطعیت آغاز خواهد شد. این گام شامل کاهش محدودیت‌های موجود درخصوص درصد غنی‌سازی و همچنین بازگشت رآکتور اراک به قبل از برجام است؛ قدمی که تکمیل‌کننده گام اول ایران است که از اردیبهشت ماه سال جاری آغاز شده بود.
۱۶ تیرماه روزی است که بنا به تأکید تمام مسئولان عالی‌رتبه کشور از جمله رئیس‌جمهور، گام دوم ایران برای کاهش تعهداتش در برجام اجرایی می‌شود؛ قدمی که ۶۰ روز قبل و در سالروز خروج امریکا از برجام با افزایش میزان تولید اورانیوم غنی شده و همچنین تولید آب سنگین برداشته شد و حالا ایران از مرز ۳۰۰ کیلوگرم که همان خط قرمز میزان سوخت انباشت شده در برجام است، عبور کرده و آماده برداشتن گام دوم است، البته کشور‌های اروپایی تلاش کردند تا با راه‌اندازی ظاهری خط اعتباری بین ایران و اروپا موسوم به اینستکس ایران را به حفظ بقیه محدودیت قانع کنند، با این حال زمانی که این خط اعتباری با گذشت نزدیک یک سال از خروج امریکا به راه افتاد، مقامات کشورمان متوجه شدند که اروپایی‌ها هنوز انگیزه‌ای برای حفظ برجام ندارند.
پیشنهاد‌های مطرح شده برای به راه افتادن اینستکس آنچنان محدود بود که حتی یک‌دهم ضرر‌هایی که خروج امریکا از برجام به ایران تحمیل کرده بود را نمی‌توانست جبران کند. طبیعی بود که پاسخ ایران به این اقدام برداشتن گام دوم برای کاهش تعهدات ایران در برجام بود؛ اقدامی که قرار است از فردا ۱۶ تیرماه آغاز شود.
گام دوم ایران چه خواهد بود
طبق سخنان مقامات مسئول اقدامات ایران در گام بعدی مرتبط با دو حوزه اساسی از محدودیت‌های ایران در فصل دوم برجام است. طبق این محدودیت‌ها ایران موظف بود درصد غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات غنی‌سازی را در حد ۳/۶۵ درصد محدود کند. از سوی دیگر ایران باید تغییراتی در رآکتور سنگین اراک ایجاد کند تا میزان تولید پلوتونیوم آن را به حداقل ممکن برسد. حالا به نظر می‌رسد که ایران قصد دارد این دو محدودیت را کنار بگذارد که مهم‌ترین آن کنار گذاشتن محدودیت ۳ /۶۵ درصدی در میزان غنی‌سازی است.
چرا درصد غنی‌سازی مهم است
میزان درصد اورانیوم غنی شده در تاسیسات هسته‌ای ایران یکی از مهم‌ترین و چالش‌برانگیز‌ترین موارد در مذاکرات بین ایران و طرف‌های غربی بوده است، البته ایران همواره نیت اصلی خود را از غنی‌سازی اورانیوم تأمین سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای‌اش عنوان کرده است، از همین رو تا سال ۲۰۱۰ میلادی میزان غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات خود را بین تا ۴ درصد محدود نگه داشته بود.
در سال ۲۰۱۰ میلادی و زمانی که سوخت رآکتور هسته‌ای تهران به عنوان اصلی‌ترین مبدل برای تولید رادیو دارو‌ها به پایان رسید، ایران از آژانس بین‌المللی تقاضا کرد تا امکان شارژ مجدد این سوخت فراهم شود. سوخت هسته‌ای رآکتور آزمایشی تهران برخلاف سایر رآکتور‌ها با درصد بیشتری از اورانیوم غنی شده فعالیت می‌کند.
این رآکتور در ابتدا با سوخت هسته‌ای با درصد غنی‌سازی نزدیک به ۹۰ درصد فعالیت می‌کرد که با تجدید ساختار آن در دهه ۹۰ میلادی سوخت ۲۰ درصدی جایگزین آن شد. به رغم آنکه ایران تلاش کرد در گفتگو‌های مداوم با طرف‌های غربی امکان تأمین سوخت ۲۰ درصدی رآکتور تهران را فراهم کند و حتی موافقتنامه‌ای بین ایران، ترکیه و برزیل در جریان کنفرانس گروه ۱۵ در تهران بین دو طرف به امضا رسید، باز هم غربی‌ها با تصویب قطعنامه ۱۹۲۱ در شورای امنیت سازمان ملل متحد امکان این توافق را از بین بردند، از همین رو ایران نیز با آغاز غنی‌سازی ۲۰ درصد خود سوخت رآکتور تهران را تأمین کرد. غنی‌سازی ۲۰ درصدی اخطار بسیار مهمی برای طرف غربی بود چراکه نشان می‌داد ایران در صورت اراده باز هم می‌تواند از مرز‌های جدی‌تر غنی‌سازی عبور کند.
در مذاکرات بعدی از جمله در قزاقستان که طی دو دور برگزار شد امکان یک معامله بر سر غنی‌سازی ۲۰ درصدی مطرح شد که به دلیل اختلاف نظر طرفین به هیچ نتیجه‌ای نرسید.
ایران محدودیت‌های برجام را کنار می‌گذارد
بعد‌ها در مذاکرات دو ساله برجام ایران برای رفع تحریم‌ها محدودیت‌هایی در میزان غنی‌سازی خود را پذیرفت که ابعاد مختلفی را در بر می‌گرفت. ایران بر اساس برجام متعهد شده بود تنها در سایت نطنز اقدام به غنی‌سازی و سایت فردو را به یک سایت تحقیقاتی تبدیل کند. همچنین ایران تا ۱۵ سال از ایجاد هر گونه مرکز غنی‌سازی جدیدی خودداری می‌کرد.
در کنار این ایران برای نزدیک هشت سال حجم غنی‌سازی خود را در حد ۶ هزار سو محدود و در فرصت زمانی از راه‌اندازی سانتریفیوژ‌های جدید نیز پرهیز می‌کرد. تعهد بعدی ایران نیز در خصوص حفظ درصد غنی‌سازی بود. بر این اساس ایران از هر گونه غنی‌سازی بالای ۶۵/۳ درصد خودداری می‌کرد، البته ایران به دلیل اینکه تنها به دنبال تأمین سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای خود از جمله بوشهر بود به دنبال غنی‌سازی بالاتر حرکت نمی‌کرد، اما این مسئله را به عنوان یک اقدام اعتمادساز در مذاکرات خود پذیرفت.
حالا به نظر می‌رسد در برهه‌ای که امریکا به صراحت تمامی موارد برجامی را کنار گذاشته و تنها به دنبال گسترده‌تر کردن لیست تحریم‌هاست ایران تصمیم گرفته آگاهانه محدودیت درصد غنی‌سازی را کنار بگذارد. یکی از دلایل این مسئله می‌تواند تاثیر فوری آن بر غربی‌ها به دلیل حساسیت آن‌ها نسبت به درصد غنی‌سازی باشد. اساساً ایران طبق گفته‌های مقامات مسئول به دنبال تشدید تنش‌ها نیست و تنها می‌خواهد زمینه احقاق حقوق خود طبق موارد مندرج در برجام به خصوص ضمیمه دوم آن را فراهم کند، از همین رو در کنار گزینه‌هایی همچون بالا بردن حجم غنی‌سازی که نیاز به تدارک عملیاتی بیشتری دارد، بحث درصد غنی‌سازی را انتخاب کرده است. طبق سخنان علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان ایران می‌تواند طی مدت دو روز غنی‌سازی خود را به مرز ۲۰ درصد برساند، البته هنوز روشن نیست که ایران درصد غنی‌سازی خود را در روز ۱۶ تیرماه به چه میزان افزایش خواهد داد، اما از هم اکنون کشور‌های غربی نگرانی خود را افزایش میزان غنی‌سازی توسط ایران تا مرز ۲۰ درصد اعلام کرده‌اند و حتی امریکایی‌ها از بازگشت به سیاست غنی‌سازی صفر سخن گفته‌اند.
نقش رآکتور اراک در گام دوم
رآکتور هسته‌ای اراک نیز یکی از مواردی است که مسیر آن به احتمال زیاد در ۱۶ تیرماه دستخوش تغییر و تحول می‌شود. رآکتور اراک یکی از قدیمی‌ترین طرح‌های هسته‌ای در ایران است که برای اولین بار در دهه ۷۰ کلنگ آن به زمین خورد و نام IR-۴۰ بر آن نقش بست.
طبق گزارشی که ایران در سال ۲۰۰۳ تسلیم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کرد، رآکتور آب سنگین اراک به‌عنوان جایگزینی برای رآکتور تحقیقاتی فرسوده تهران و به‌عنوان یک مرکز مطالعاتی برای تولید ایزوتوپ‌هایی با کاربری صنعتی و پزشکی طراحی و احداث شده است. احتیاج به رآکتور‌های تحقیقاتی، به‌واسطه تولید ایزوتوپ‌هایی نظیر مولیبدن ۹۹ که نقش تعیین‌کننده‌ای در درمان سرطان دارند، از حقوق مشروع ایران به شمار می‌رود چراکه به رغم واردات فعلی این ماده رادیواکتیو از روسیه، بخش قابل‌توجهی از آن به‌واسطه نیمه‌عمر کوتاهش (کمی بیش از دو روز) در جریان نقل و انتقالات از بین می‌رود. نگرانی غرب از رآکتور اراک ایجاد توان تولید مستقیم پلوتونیوم ۲۳۹ به‌عنوان محصول نهایی بود و در این میان اگر طراحی این رآکتور به نحوی باشد که از سوخت اورانیوم غنی‌شده با خلوص پایین یا به اختصار LEU استفاده می‌کرد، آهنگ تولید پلوتونیوم آن هم به‌واسطه کاهش ناگزیر غلظت آرام‌کننده نوترونی‌اش، به طرز قابل‌توجهی (تا حتی ۹۵ درصد) کاهش می‌یافت و همین مسئله محوری‌ترین مسئله در حل رآکتور اراک بین ایران و غرب بوده است.
حالا به نظر می‌رسد که ایران قصد دارد به دلیل خروج امریکا از برجام تغییرات صورت گرفته در این رآکتور را به عقب بازگرداند، البته روشن نیست که زمان لازم برای چنین تغییری تا چه اندازه باشد، اما علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی گفته است که با استفاده از لوله‌های خاص خریداری شده توسط ایران این امر به سرعت امکانپذیر است.
باید منتظر نشست و دید که واکنش طرف‌های غربی نسبت به گام‌های برداشته شده توسط ایران چه خواهد بود؛ آیا همچنان به دنبال تحریم ایران خواهند بود یا باب مذاکره برای بازگشت به برجام بازخواهد شد.
