در هفته‌های گذشته اسحاق جهانگیری در آیین اختتامیه دومین جشنواره ملی زن و علم که در تالار علامه امینی دانشگاه تهران برگزار شد، خبر از ارائه لایحه اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی و پدر غیرایرانی به مجلس داد و گفت: «پیش از این تنها اعطای تابعیت ایرانی از پدر امکان‌پذیر بود، اما به تازگی لایحه‌ای را به مجلس فرستادیم که فرزندان بتوانند از مادر ایرانی نیز تابعیت دریافت کنند.».
اما مشکل فرزندان مادر ایرانی چیست و چرا این کودکان نمی‌توانند شناسنامه ایرانی داشته باشند و ایرانی به حساب بیایند. مشکل از قوانین قدیمی و فرسوده است. یکی از اتفاقاتی که با حضور اولین موج‌مهاجران در کشور ایران بسیار متواتر به وقوع پیوست و ادامه پیدا کرد، ازدواج زنان ایرانی با مردان افغانستانی و عراقی بود. این ازدواج‌ها به‌خصوص در مناطق حاشیه شهر‌های مختلف بسیار رواج پیدا کرد و منجر به تولد فرزندان زیادی از مادر ایرانی و پدر خارجی شد. این پدیده به دلیل عدم کارآمدی قوانین و روال‌های جاری کشور، تبدیل به یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی پیش روی حاکمیت شده است.
مطابق ماده ۹۷۶ قانون مدنی، تابعیت ذاتی صرفاً از خون پدر منتقل می‌شود؛ یعنی اگر مرد ایرانی با زن غیرایرانی ازدواج کند، فرزند آنها فارغ از اینکه در داخل یا خارج ایران متولد شود، ایرانی محسوب می‌شود. اما اگر زن ایرانی با مرد غیرایرانی در داخل یا خارج کشور ازدواج کند، فرزند آنها حتی اگر در داخل ایران هم متولد شود، تا ۱۸ سالگی ایرانی محسوب نمی‌شود. این تبعیض در انتقال تابعیت، جنبه فقهی ندارد و با نیت حمایت از حقوق زنان ایرانی در سال ۱۳۱۳ تدوین شده است. حتی در قانون مدنی، ازدواج زن ایرانی با تبعه خارجی با محدودیت‌ها و فرآیند‌های پیچیده‌ای مواجه شده است.
احمد میدری، معاون وزارت رفاه از آمار این ازدواج‌ها و فرزندان می‌گوید: حدود ۷۰درصد مهاجرانی که در ایران زندگی می‌کنند، متولد ایران هستند. نگرانی که در رابطه با فرزندان مادرایرانی وجود دارد این است که بیشتر به سمت پدر افغانستانی کشیده شوند، اما نتایج پیمایش‌ها نشان داده که حدود ۷۰درصد این بچه‌ها خود را ایرانی می‌دانند و ۲۳درصد هویت خود را هم ایرانی و هم افغانستانی و ۷درصد خود را نه ایرانی و نه افغانستانی می‌دانند. از بین فرزندان مادران ایرانی هیچ موردی نداشتیم که هویت خود را فقط افغانستانی بداند.
طبق پیمایش سال ۲۰۰۹ برآورد ۳۵ هزارتایی از این ازدواج‌ها داریم که با توجه به متوسط باروری سه الی چهار فرزند می‌شود، گفت: حدود ۱۰۰ هزار فرزند مادر ایرانی در کشور هست.
کسانی که مادر ایرانی و پدر غیرایرانی دارند، در مقایسه با کسانی که پدر و مادر هر دو افغانستانی هستند، بحران هویتی بیشتری را تجربه می‌کنند.
اما لایحه‌ای که دولت به مجلس فرستاده و قرار است امروز در صحن علنی رأی‌گیری شود، چرخه تولید بی‌هویتی در نسل این کودکان را خاتمه خواهد داد. مطابق این لایحه فرزندان متولد شده از مادر ایرانی و پدر خارجی تا قبل از ۱۸ سالگی می‌توانند شناسنامه بگیرند و از بی‌هویتی نجات پیدا کنند. تصویب این لایحه در مجلس و شورای نگهبان می‌تواند اقدامی با اهمیت برای برخورداری این کودکان از حقوق اجتماعی، حق اقامت پایدار آنها، رفع تبعیض بین این کودکان و سایرین به حساب بیاید و مشکل صد‌ها هزار نفر از این افراد را حل کند.
