جوان آنلاین: به اعتقاد مجتبی طحان، مدرس دانشگاه، معاون آموزش و پژوهش جمعیت هلال احمر استان خوزستان، پنجم دیماه روز ایمنی در برابر زلزله و کاهش بلایای طبیعی، فرصتی است برای یادآوری این حقیقت که آمادگی، بخشی از سبک زندگی مسئولانه است و خانواده، نخستین و مهمترین حلقه زنجیره ایمنی در برابر بحرانها محسوب میشود. متن گفتوگو با او به شرح زیر است.
خطرات اصلی بلایای طبیعی برای ساکنان مناطق پرخطر چیست و چگونه میتوان آنها را کاهش داد؟
ساکنان مناطق پرخطر در ایران با مجموعهای از تهدیدهای جدی روبهرو هستند که مهمترین آنها شامل فروریختن ساختمانهای غیراستاندارد در زلزله، وقوع سیلابهای ناگهانی، رانش زمین، آتشسوزیهای گسترده و اختلال در دسترسی به خدمات و منابع حیاتی مانند آب، برق و درمان است. تجربه زلزله بم بهروشنی نشان داد بخش قابلتوجهی از تلفات و خسارات، نه صرفاً به دلیل شدت حادثه، بلکه بهعلت آسیبپذیری سازهها، نبود آمادگی خانوادگی و ضعف آگاهی عمومی رخ داده است. کاهش این خطرات نیازمند رویکردی چندلایه است؛ از یکسو رعایت اصول ایمنی در ساختوساز، مقاومسازی منازل و توجه به خطرپذیری محل سکونت ضروری است و از سوی دیگر، اصلاح رفتارهای فردی و خانوادگی، آمادگی پیشینی، شناخت نقاط امن و داشتن برنامه قبلی برای مواجهه با بحران نقش تعیینکنندهای در کاهش تلفات انسانی دارد. در این میان، آموزش مستمر و هدفمند خانوادهها جایگاه ویژهای دارد؛ آموزشهایی که با محوریت مهارتهای عملی و مبتنی بر نیاز محلی ارائه میشود، از جمله آموزشهای همگانی و عمومی جمعیت هلال احمر، میتواند سطح آمادگی جامعه را افزایش دهد و از بروز رفتارهای پرخطر در لحظات بحرانی جلوگیری کند.
چگونه باید برای هرکدام از انواع بلایای طبیعی آماده شد؟
آمادگی در برابر بلایای طبیعی باید متناسب با ویژگیهای هر حادثه طراحی شود. در مناطق زلزلهخیز، تمرکز بر ایمنی سازه، شناخت نقاط امن یا کمخطر داخل منزل و آموزش واکنش سریع اهمیت بیشتری دارد، در حالیکه در مناطق در معرض سیل، آگاهی از مسیرهای تخلیه، حفاظت از اسناد و داراییهای مهم و توجه به هشدارهای هواشناسی در اولویت قرار میگیرد. این تفاوتها نشان میدهد آمادگی مؤثر، نیازمند شناخت دقیق خطرات محلی و پرهیز از نگاه کلی و یکسان به همه بحرانهاست. در نهایت باید تأکید کرد که آمادگی از زندگی روزمره آغاز میشود؛ از تصمیمهای سادهای مانند انتخاب ایمن محل سکونت یا رعایت اصول ساختوساز گرفته تا اقداماتی نظیر آمادهسازی یک کیف اضطراری، گفتوگوی خانوادگی درباره نقش هر فرد در بحران و تمرین واکنشهای درست که همگی میتوانند در لحظه حادثه تفاوتی حیاتی ایجاد کنند.
چگونه میتوان خانوادهها را نسبت به خطرات بلایای طبیعی آگاه کرد؟
آگاهیبخشی به خانوادهها زمانی اثربخش است که از سطح اطلاعرسانی مقطعی و مناسبتی فراتر برود و به بخشی از فرهنگ عمومی و سبک زندگی روزمره تبدیل شود. تجربه بحرانهای بزرگ در کشور نشان داده است که صرف دانستن خطرات، کافی نیست، بلکه خانوادهها باید بدانند در شرایط واقعی چه رفتاری درست و چه واکنشی خطرناک است. در این مسیر، گفتوگوهای درونخانوادگی، انتقال تجربههای گذشته مانند زلزله بم یا سرپل ذهاب و آموزشهای ساده، کاربردی و متناسب با سن و شرایط اعضای خانواده نقش کلیدی دارند. اینکه خانوادهها آگاهی را از کجا باید دنبال کنند، باید گفت مسیرهای متنوع و معتبری وجود دارد؛ از رسانههای رسمی و محلی، آموزشهای مدرسهای، برنامههای محلهمحور، مساجد و پایگاههای اجتماعی گرفته تا دورهها و محتوای آموزشی نهادهای تخصصی مانند جمعیت هلال احمر. مراجعه به منابع معتبر و بهرهگیری از آموزشهای عملی و بومی، به خانوادهها کمک میکند آمادگی خود را بر پایه اطلاعات صحیح و قابل اعتماد ارتقا دهند.
برای ایجاد تغییر عملی در سبک زندگی باید چه گامهایی برداشت؟
تغییر سبک زندگی به معنای ایجاد عادتهای کوچک، اما مستمر است. این گامها میتواند شامل ایمنسازی منزل، تهیه کیف اضطراری، آموزش مهارتهای اولیه امداد و کمکهای اولیه، صرفهجویی در منابع حیاتی و برنامهریزی قبلی برای شرایط خاص باشد. مهمتر از همه، خانواده باید از نگاه «حادثه برای دیگران رخ میدهد» فاصله بگیرد و بپذیرد که آمادگی، بخشی از مسئولیت اجتماعی و خانوادگی است. در همین راستا با یک جستوجوی ساده میتوان به مطالبی درباره همین گامهای ساده دست یافت و برای ایجاد یک خانواده آماده در برابر مخاطرات تلاش کرد.
اهمیت برنامه خانوادگی بحران چیست و چه جزئیاتی دارد؟
برنامه خانوادگی بحران، نقشه راه خانواده در شرایط اضطراری است. این برنامه باید شامل نقش هر فرد، مسیرهای خروج امن، محل تجمع، راههای ارتباطی جایگزین، محل نگهداری وسایل ضروری و نحوه مراقبت از کودکان و سالمندان باشد. تجربه بحرانها نشان داده است خانوادههایی که برنامه مشخص دارند، کمتر دچار سردرگمی و اضطراب میشوند و تصمیمهای منطقیتری میگیرند، همچنین در جمعیت هلال احمر دورهای وجود دارد به نام «آمادگی در برابر مخاطرات» که دقیقاً ایجاد یک برنامه خانوادگی را آموزش میدهد و تمرین میکند.
آیا تمرینهایی برای افزایش تابآوری روانی وجود دارد؟
بله، تابآوری روانی مهارتی اکتسابی است. تابآوری روانی به معنای توانایی فرد و خانواده در مقابله، سازگاری و بازگشت به تعادل پس از تجربه بحران است و برخلاف تصور رایج، یک ویژگی ذاتی و ثابت نیست، بلکه مهارتی است که میتوان آن را آموزش داد و تقویت کرد. تمرینهای افزایش تابآوری بر ایجاد احساس کنترل، تقویت ارتباطات خانوادگی و مدیریت هیجانات در شرایط دشوار تمرکز دارند. گفتوگوی صمیمانه درباره ترسها و نگرانیها، آموزش مهارت حل مسئله، حفظ امید واقعبینانه و تمرین آرامسازی ذهن از جمله اقداماتی است که به کاهش اضطراب و افزایش آمادگی روانی کمک میکند. در سطح خانواده، تابآوری زمانی تقویت میشود که اعضا احساس کنند تنها نیستند و میتوانند به یکدیگر تکیه کنند. ایجاد فضای امن برای بیان احساسات، پرهیز از سرزنش و تقویت حس همدلی، نقش مهمی در مدیریت فشارهای روانی ناشی از بحران دارد. بهعنوان مثال، یک خانواده میتواند بهصورت دورهای سناریوی یک بحران احتمالی را باهم مرور کند و درباره واکنشهای درست گفتوگو داشته باشد یا با تمرینهای سادهای مانند تنفس عمیق و آرامسازی کوتاهمدت در شرایط استرسزا، مهارت کنترل هیجان را در خود و فرزندان تقویت کند.
چگونه میتوان کودکان را در بحرانها آرام نگه داشت؟
کودکان بیش از هر چیز از رفتار بزرگترها الگو میگیرند. حفظ آرامش والدین، توضیح ساده و صادقانه، دور نگه داشتن کودک از صحنههای تنشزا و ایجاد احساس امنیت، مهمترین اقدامات است، همچنین بهتر است کودکان از قبل، بهصورت غیرترسناک، با مفاهیم ایمنی آشنا شوند تا در زمان بحران دچار شوک شدید نشوند. علاوه بر این، استفاده از بازیهای آموزشی، داستانگویی درباره مواجهه با خطر و تمرینهای عملی کوچک میتواند مهارت واکنش صحیح را به کودکان بیاموزد و اضطراب آنها را کاهش دهد. ایجاد یک محیط حمایتکننده و پر از ارتباط صمیمانه نیز به کودکان کمک میکند احساس امنیت بیشتری داشته باشند و در لحظات بحرانی کمتر دچار ترس و سردرگمی شوند.
ایمنی سالمندان در بحرانها چگونه تأمین میشود؟
سالمندان بهدلیل محدودیتهای جسمی و گاه شناختی، نیازمند توجه ویژه هستند. شناسایی نیازهای خاص آنها، آمادهسازی داروها، تعیین فرد مسئول مراقبت و تمرین تخلیه امن، از جمله تدابیر ضروری است. احترام به کرامت سالمندان و حفظ آرامش آنها، بخشی از مدیریت انسانی بحران است. علاوه بر این، فراهم کردن اطلاعات ساده و قابل فهم، تجهیزات کمکی مانند عصا یا واکر و ایجاد دسترسی سریع به خدمات درمانی میتواند نقش مهمی در کاهش خطرات احتمالی و افزایش ایمنی سالمندان ایفا کند.
پس از بحران، چگونه به بهبود روانی خانواده کمک کنیم؟
پس از بحران، خانوادهها نیازمند حمایت روانی برای بازگشت به تعادل هستند. گوش دادن فعال، همدلی، پرهیز از سرزنش، بازگشت تدریجی به روال زندگی و در صورت لزوم، بهرهگیری از مشاوره تخصصی، راهکارهای اصلی در این مسیر هستند. تجربههای گذشته نشان داده است بازسازی روانی خانوادهها به اندازه بازسازی فیزیکی اهمیت دارد و میتواند از آسیبهای طولانیمدت جلوگیری کند. بهعنوان مثال، خانوادهها میتوانند جلسات کوتاه روزانه برای گفتوگو درباره احساسات خود برگزار کنند یا با شرکت در فعالیتهای گروهی محلهای یا برنامههای حمایتی هلال احمر، همافزایی و تقویت روحیه خود را تجربه کنند. این اقدامات ساده، اما مستمر، به اعضای خانواده کمک میکند ترس، اضطراب و شوک ناشی از بحران را مدیریت کنند و به زندگی عادی بازگردند.
