سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، در آستانه پنجمین نمایشگاه بین‌المللی «ایران ژئو» و بیست و نهمین همایش ملی ژئوماتیک ۱۴۰۴ نشستی با حضور اصحاب رسانه دایر کرد و بهانه‌ای شد تا ظرفیت‌های اطلاعات مکانی برای تقویت اقتصاد کشورمان مجدداً مورد تأمل قرار گیرد. در بخشی از این نشست، درباره آورده‌های اقتصادی اطلاعات مکانی سؤال پرسیدم. پاسخ رؤسای دو سازمان «جغرافیایی نیروهای مسلح» و «نقشه‌برداری کشور» نشان می‌دهد که داده‌ها‌های مکانی ضمن آنکه هزینه‌ها را کاهش می‌دهند، بلکه فرصت‌های تازه‌ای هم برای سرمایه‌گذاری و بهره‌وری خلق می‌کنند و تصمیم‌گیری‌های عقلانی و آینده‌نگرانه، پایداری را در مرکز توسعه قرار می‌دهند.
تحولات حوزه داده‌های مکانی نشان می‌دهد که این فناوری به مرحله‌ای رسیده‌است که می‌تواند چرخ اقتصاد کشورمان را با سرعت و دقت بیشتری به حرکت درآورد. نگاه مسئولان سازمان‌های تخصصی نیز تصویری روشن از ظرفیت‌هایی ارائه کرد که تاکنون کمتر مورد توجه عمومی قرار گرفته‌است. اطلاعات مکانی مدت‌ها در حاشیه مباحث توسعه قرار داشت، اما امروز در جایگاهی ایستاده است که می‌تواند بنیان تصمیم‌گیری‌های ملی را دگرگون و مسیر سرمایه‌گذاری را از حدس و خطا به سمت تحلیل و آینده‌نگری هدایت کند. مفهوم داده مکانی، مفهومی محدود به نقشه‌های کاغذی یا اطلاعات پراکنده جغرافیایی نیست. این داده‌ها اکنون مجموعه‌ای چندلایه و پویا هستند که رفتار زمین، انسان، منابع، مسیرها، اقلیم، جمعیت و زیرساخت‌ها را در کنار یکدیگر قرار می‌دهند و تصویری یکپارچه از ظرفیت‌ها و مخاطرات ارائه می‌کنند. هر جا تصمیم‌گیری اقتصادی با ابهام و ریسک همراه باشد، اطلاعات مکانی می‌تواند این ابهام را کاهش دهد و هزینه تحلیل و آزمون را پایین آورد.
یکی از نمونه‌های موفق کاربرد این فناوری در عرصه کشاورزی شکل گرفته‌است. سامانه پایش اراضی که اکنون سه سال از عمر آن می‌گذرد، توانسته حدود ۳۰ هزار هکتار زمین کشاورزی را زیر پوشش قرار دهد و هر پنج روز یک‌بار وضعیت این زمین‌ها را رصد کند. این رصد مداوم، تصویری واقعی از چرخه رشد محصول ارائه و امکان شناسایی تنش‌های آبی را فراهم آورده‌است. کشاورزی کشورمان سال‌ها با مشکل کمبود اطلاعات دقیق روبه‌رو بوده و تصمیم‌گیری‌ها بیشتر بر اساس تجربه و حدس صورت می‌گرفته‌است. اکنون داده‌های مکانی این امکان را ایجاد می‌کنند که الگوی کشت با توجه به استعداد واقعی هر منطقه تنظیم و مصرف منابع، به‌ویژه آب، منطقی شود. گسترش این تجربه به میلیون‌ها هکتار زمین کشاورزی می‌تواند یکی از مهم‌ترین گام‌ها برای افزایش بهره‌وری، بهبود کیفیت محصولات و کاهش هزینه‌های تولید باشد.
در چنین شرایطی، درآمد کشاورزان به کیفیت و قابلیت عرضه آن به بازار‌های داخلی و خارجی بستگی پیدا می‌کند و نظارت مداوم بر وضعیت زمین و محصول، امکان رعایت استاندارد‌های بین‌المللی را فراهم می‌آورد و زمینه صادرات محصولات رقابت‌پذیر را تقویت می‌کند. محصولاتی که تحت پایش دقیق رشد می‌کنند، قابلیت کسب استاندارد‌های ارگانیک و با کیفیت را پیدا می‌کنند و این موضوع در بازار جهانی ارزش افزوده قابل‌توجهی ایجاد خواهد کرد. در کنار این مزیت‌ها، امنیت غذایی کشورمان نیز تقویت می‌شود و وابستگی به واردات محصولات راهبردی کاهش می‌یابد. تأثیر اطلاعات مکانی به کشاورزی محدود نیست. بخش حمل‌ونقل، که یکی از گران‌ترین و پرمصرف‌ترین بخش‌های اقتصاد است، از این داده‌ها سود فراوان می‌برد. سامانه‌های موقعیت‌یابی و پایش ناوگان می‌توانند مسیر حرکت خودرو‌ها را کوتاه‌تر، مصرف سوخت را کمتر و زمان جابه‌جایی کالا را منطقی‌تر کنند چه آنکه تأخیر در حمل بار به معنای هزینه بیشتر برای صنایع، افزایش قیمت تمام‌شده کالا و کاهش توان رقابت بنگاه‌هاست. وقتی داده‌های مکانی به‌صورت دقیق در اختیار ناوگان حمل‌ونقل قرار می‌گیرد، خودرو‌ها با برنامه‌ریزی دقیق‌تری حرکت و مسیر‌های بهینه را انتخاب می‌کنند، نتیجه این فرآیند کاهش چشمگیر مصرف سوخت، کاهش استهلاک خودرو‌ها و افزایش سرعت گردش کالا در زنجیره تأمین است.
در حوزه لجستیک صنعتی نیز همین منطق برقرار است. کارخانه‌ها، انبار‌ها و مراکز توزیع با تکیه بر داده‌های مکانی می‌توانند چیدمان خطوط تولید و مسیر‌های حمل داخل کارخانه را بهینه و از هدررفت زمان و انرژی جلوگیری کنند. بسیاری از صنایع با کمک این فناوری توانسته‌اند زمان آماده‌سازی، انتقال مواد و مدیریت موجودی را کاهش دهند و بهره‌وری خطوط تولید را افزایش بخشند. زیرساخت‌های داخلی کشورمان نیز نشان می‌دهد که ظرفیت فنی برای گسترش چنین سامانه‌هایی وجود دارد و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند نقش مؤثری در این تحول ایفا کنند.
با این حال، شاید مهم‌ترین کاربرد اطلاعات مکانی در سال‌های پیش رو در قالب «اطلس‌های ملی» بروز یابد. اطلس ملی سرمایه‌گذاری یکی از ابزار‌هایی است که می‌تواند نگاه توسعه کشور را دگرگون کند. این اطلس با ترکیب لایه‌های مختلف داده، از وضعیت زمین و منابع طبیعی تا شبکه حمل‌ونقل و زیرساخت‌های انرژی، پهنه‌های دارای ظرفیت واقعی را مشخص و مسیر سرمایه‌گذاری را از پراکندگی به سمت تمرکز هدفمند هدایت می‌کند. بسیاری از مناطق کشور دارای استعداد‌های نهفته هستند، اما یا شناخته نشده‌اند یا مسیر‌های دسترسی به آنها مشخص نبوده‌است. اطلس سرمایه‌گذاری می‌تواند این خلأ را پر کند و سرمایه‌گذاران را از سردرگمی خارج سازد.
نمونه بارز این رویکرد در توسعه دریامحور قابل مشاهده است. سواحل جنوبی کشورمان، به‌ویژه مکران و چابهار، سال‌ها به‌عنوان مناطق با پتانسیل بالا مطرح بوده‌اند، اما برنامه‌ریزی دقیق برای آنها کمتر انجام شده‌است. داده‌های مکانی، امکان تعیین پهنه‌های مناسب برای ایجاد بنادر، شهرک‌های صنعتی، مناطق مسکونی و مراکز لجستیک را فراهم می‌آورد و از تصمیمات پراکنده و سلیقه‌ای جلوگیری می‌کند. توسعه سواحل بدون تحلیل دقیق، می‌تواند به هدررفت سرمایه و تخریب محیط‌زیست منجر شود، اما برنامه‌ریزی مبتنی بر داده، نسبت به این مخاطرات آگاهی ایجاد می‌کند. نتیجه چنین رویکردی توسعه‌ای پایدار، قابل پیش‌بینی و هماهنگ با ظرفیت‌های طبیعی خواهد بود.
در کنار این محورها، داده‌های مکانی نقش مهمی در مدیریت منابع طبیعی نیز دارند. جنگل‌ها، مراتع و مناطق حساس زیست‌محیطی با استفاده از داده‌های دقیق قابل رصد هستند و این رصد امکان تشخیص تخریب، تغییر کاربری و تهدید‌های زیست‌محیطی را فراهم می‌آورد. کشور‌هایی که توانسته‌اند منابع طبیعی خود را بهتر حفظ کنند، معمولاً سامانه‌های دقیق پایش مکانی داشته‌اند و تصمیمات خود را بر اساس داده گرفته‌اند، کشورمان نیز می‌تواند با تکیه بر همین ابزار، از منابع ارزشمند طبیعی محافظت کند و مسیر توسعه پایدار را در پیش بگیرد.
در حوزه انرژی نیز اطلس‌های ملی جایگاهی مهم دارند. تعیین پهنه‌های مناسب برای انرژی خورشیدی و بادی، از ورود سرمایه به مناطق کم‌بازده جلوگیری می‌کند و مسیر توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر را روشن می‌سازد. وقتی سرمایه‌گذار می‌داند که منطقه‌ای در طول سال چه میزان تابش خورشید دریافت می‌کند یا الگوی باد چگونه است، تصمیم‌گیری اقتصادی دقیق‌تر می‌شود و اتلاف منابع کاهش می‌یابد.
آینده اقتصاد نیز بیش از هر زمان به کیفیت اطلاعات وابسته شده و داده‌های مکانی نقشی اساسی در این آینده ایفا می‌کنند. خوشبختانه، به گفته امیر سرتیپ دوم «مجید فخری» رئیس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، «این امکانات و زیرساخت‌ها و این توانمندی الان در کشورمان موجود است»، مسئولان محترم اگر به تریج قبای‌شان برنمی‌خورد، از این ظرفیت استفاده کنند.
