جوان آنلاین: افزایش عطاری‌ها در تمام شهر‌ها و روستا‌ها نشان می‌دهد استفاده از گیاهان دارویی و فرآورده‌های حاصل از آنها بالا رفته و نقش گیاهان دارویی در چرخه اقتصاد جهانی پر رنگ‌تر شده است. نتایج یک بررسی بین‌المللی هم ثابت می‌کند حدود ۷۰ درصد از مردم جهان، علاقه‌مند هستند برای اهداف درمانی مختلف از گیاهان دارویی و اسانس‌ها استفاده کنند. طی یک دهه اخیر سطح زیر کشت و تولید گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن در ایران هم رشد داشته است، اما وضعیت تولید و عرضه این محصولات با وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد. آمار‌ها نشان می‌دهند از دهه ۸۰ تاکنون با احتساب زعفران، گلاب و گل‌محمدی که ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده آنها در جهان است، صادرات گیاهان دارویی کشور همواره کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار بوده است و آمار مرکز تجارت جهانی هم نشان می‌دهد ایران با داشتن سهم یک درصدی از صادرات جهانی گیاهان دارویی، در بین ۱۷۱ کشور صادرکننده در رتبه ۷۲ قرار دارد.
برداشت بدون نظارت
در بیشتر استان‌های ایران، گیاهان دارویی وضعیت سختی را تجربه می‌کنند. از یک طرف برداشت‌های بی‌رویه، غیراصولی و بدون در نظر گرفتن نحوه چیدن و زمان مناسب و از طرف دیگر به دلیل پایین بودن اطلاعات شهروندان نسبت به روش صحیح یا ظرفیت باززایی گونه‌ها، تخریب تدریجی زیست‌بوم‌های حساس صورت می‌گیرد.
سال هاست هشدار داده می‌شود به‌جای چیدن برگ یا ساقه، کل گیاه را از ریشه جدا می‌کنند که این رفتار نه‌تنها چرخه طبیعی رشد را مختل می‌کند، بلکه موجب فرسایش خاک، کاهش پوشش گیاهی و تهدید تنوع زیستی می‌شود و در بلندمدت، گونه‌هایی که هزاران سال در این اقلیم شکل گرفته‌اند، در معرض نابودی قرار می‌گیرند.
به گفته مسئولان در وزارت جهادکشاورزی، افزایش تقاضا در بازار‌های غیررسمی و نبود نظارت کافی، باعث شده است برخی گونه‌ها به‌صورت انبوه و بی‌ضابطه برداشت شوند که این روند نه‌تنها به منابع طبیعی آسیب می‌زند، بلکه فرصت‌های توسعه پایدار را نیز از جوامع محلی سلب می‌کند.
دکتر فرشاد خبازیان، پژوهشگر در حوزه گیاهان دارویی می‌گوید: «در کنار پایین بودن سطح زیر کشت گیاهان دارویی زراعی و محدودیت برداشت از ذخایر طبیعی، این گیاهان عمدتاً به شکل سنتی و بدون هیچ‌گونه نظارت و ضابطه‌ای در کشور استفاده می‌شوند و حوزه‌های تولید، فرآوری و بسته‌بتدی نیز با چالش‌های خاص خود مواجه هستند.»
او به نتایج یک پژوهش دانشگاهی که چند سال پیش در رابطه با گیاهان دارویی انجام شده بود اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «عوامل اجتماعی، اقتصادی، نیروی انسانی و فناوری، مدیریتی، بازار و بازاریابی و زیست محیطی به ترتیب بیشترین تأثیر را در عدم توسعه مطلوب بخش گیاهان دارویی داشته‌اند. ضمن اینکه از دیدگاه پاسخ دهندگان، ناکارآمدی و عدم پوشش مناسب نظام حمایتی بیمه، مهم‌ترین چالش پیش‌روی توسعه این بخش است و بیشترین شکاف از وضعیت مطلوب مربوط به محدود بودن سیاست‌های حمایت از تولید، ناکارآمدی سیاست‌های حمایتی و هدفمند نبودن یارانه در حمایت از تولید است.»
خبازیان تصریح می‌کند: «محققان این پژوهش سیاست‌های حمایتی مانند اعطای یارانه‌های هدفمند، معافیت‌های مالیاتی برای واحد‌های فراوری‌کننده و دانش بنیان، اتخاذ سیاست‌های مختلف برای کاهش نرخ تمام شده تولید محصولات همراه با مشارکت فعال تولیدکنندگان و دست اندرکاران در فرایند برنامه ریزی‌های مرتبط با گیاهان دارویی را پیشنهاد می‌کنند.»
داروخانه‌ای به نام زاگرس
جنگل‌ها و مراتع ایران که خزانه طبیعی گیاهان دارویی کشور محسوب می‌شوند، به دلیل ترکیب مخاطرات طبیعی مانند خشکسالی‌های متوالی و فعالیت‌های انسانی نظیر بهره‌برداری بی‌رویه در معرض تهدید و نابودی جدی قرار گرفته‌اند. این وضعیت، علاوه بر آسیب زدن به اکوسیستم، یک فرصت بزرگ اقتصادی برای کشور را نیز به مخاطره انداخته است.
مدت‌هاست گنجینه گیاهان دارویی ایران این «طلای سبز» که می‌تواند نقشی بی‌بدیل در اقتصاد مقاومتی، ایجاد اشتغال و حفظ محیط‌زیست ایفا کند، در آستانه بحرانی جدی قرار دارد. نجات این میراث طبیعی نیازمند تغییر نگرش از حفاظت محض به مدیریت خردمندانه و اقتصادی، تقویت زنجیره ارزش و جلب مشارکت مردم و سرمایه‌گذاران است. آینده این موهبت خدادادی در گرو تصمیمات و اقدامات امروز مردم و مسئولان است.
در میان استان‌های ایران، ایلام از جمله مناطقی است که با اقلیم کوهستانی، تنوع ارتفاعی و بارش‌های فصلی، یکی از خاستگاه‌های طبیعی گیاهان دارویی در کشور به‌شمار می‌رود.
از ظرفیت‌های دامنه‌های زاگرس و ارتفاعات کبیرکوه همین بس که زیستگاه گونه‌هایی ارزشمند و بومی هستند. گیاهانی که در هیچ نقطه‌ای از ایران با این تراکم و تنوع یافت نمی‌شوند. از باریجه و موسیر گرفته تا آویشن، ریواس، کنگر، کلپوره و گل‌گاوزبان، هرکدام نه‌تنها در طب سنتی و درمان‌های بومی جایگاه دارند، بلکه در صنایع دارویی، غذایی و حتی صادراتی نیز ظرفیت بالایی برای فرآوری و ارزش‌افزایی دارند. همین تنوع زیستی نیز ایلام را به یکی از قطب‌های بالقوه در حوزه گیاهان دارویی تبدیل کرده است.
با وجود پتانسیل بالای استان‌های مختلف ایران در تولید انواع گیاهان دارویی، ولی هنوز هیچ یک نتوانسته است ارزش افزوده کامل این بخش را محقق کند. برای مثال، در حالی که بلغارستان از گل محمدی ۱۰۰ محصول مختلف تولید می‌کند، این عدد در ایران تنها به سه محصول می‌رسد.
گزارش‌های شیرین و آمار تلخ
توسعه کشت هوشمند و احیای جنگل‌ها یکی از راه‌های احیای گیاهان دارویی است. استان‌هایی مانند اصفهان در حال حرکت به سمت کشت هوشمند و صادرات هدفمند این نوع از گیاهان هستند. یکی از برنامه‌های نوآورانه، احیای جنگل‌های زاگرس با رویکرد جنگل‌زراعی است که به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد هم در احیای جنگل مشارکت کنند و هم از برداشت محصولات بهره‌مند شوند.
در تمام گزارش‌هایی که درباره گیاهان دارویی ایران نوشته می‌شود، همیشه از ظرفیت‌ها و توانمندی استان‌های مختلف در تولید انواع گیاهان ارزشمند دارویی گفته می‌شود، اما حقیقت این است که سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی بسیار ناچیز است؛ موضوعی که کارشناسان هم روی آن تأکید کرده و معتقدند باید از خام‌فروشی اجتناب و با توسعه صنایع فرآوری، ارزش افزوده ایجاد کرد. هر هکتار کشت گیاهان دارویی می‌تواند بیش از ۳۰۰ میلیون تومان سودآوری داشته باشد. در کنار تمام کاستی‌های موجود، نجات گیاهان دارویی به عنوان یک سرمایه ملی نیازمند عزمی جدی و اجرای راهکار‌های عملی است. خوشبختانه مدتی است نسخه‌های الگوی کشت باغبانی و گیاهان دارویی تدوین شده است. این الگو‌ها بر اساس تخصیص آب و محدودیت‌های آبی تنظیم شده‌اند و اجرای آنها با همکاری چند وزارتخانه می‌تواند به مدیریت منابع کمک کند.
