جوان آنلاین: بزرگ‌ترین دریاچه شور خاورمیانه که روزی نه فقط یک دریاچه پرآب که درمانگاهی عظیم به شمار می‌آمد، حالا به یک بستر نمکی خشک و شکننده تبدیل شده است. اتفاقی که باید آن را بحرانی با پیامد‌های بی‌شمار در نظر داشته باشیم. وقتی دریاچه ارومیه رو به خشکی رفت، کارشناسان اعلام کردند، از این پس باید منتظر تولید ریزگرد‌های نمکی باشیم و پدیده‌ای که کیفیت هوا و سلامت میلیون‌ها نفر در مناطق اطراف آن تا حوالی زنجان و قزوین را تهدید می‌کند. این نمک‌ها می‌توانند باعث افزایش بیماری‌هایی مانند فشار خون و سرطان پوست شوند. آنطور که مسئولان در آذربایجان‌غربی عنوان کرده‌اند، اجرای طرح تغییر الگوی کشت و جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر، یکی از راهکار‌های کلیدی برای صرفه‌جویی و رساندن حقابه به این دریاچه است.
امروز دریاچه ارومیه کاملاً خشک شده و عملاً تمام پروژه‌هایی که برای آن انجام شده، موفق نبوده، چون یا نیمه‌کاره باقی مانده است، یا بودجه‌ها به‌طور صحیح استفاده نشده است. این مسائل باعث شده که خشکی عظیمی بر جای بماند که پر از نمک و مواد معدنی است. حتی برخی به صراحت ادعا کرده‌اند که این دریاچه ممکن است به منظور مقاصد خاص، خشکانیده شده باشد. در چنین شرایطی، طرح تغییر الگوی کشت یکی از مهم‌ترین طرح‌های صنعت کشاورزی به شمار می‌آید، اما با اینکه این طرح از سال‌ها قبل مطرح بوده انگار عزمی جدی برای عملیاتی کردن آن وجود نداشته و مسئولان ترجیح داده‌اند در حد حرف به اجرای آن بسنده کنند.
جالب است خود مسئولان استانی در آذربایجان‌غربی هم اذعان می‌کنند اگر شرایط به همین نحو پیش برود، باید شاهد تخلیه سکونتگاه‌ها باشیم و برآورد‌ها از مهاجرت حدود ۱۰میلیون نفر به دلیل از دست دادن معیشت و مشکلات زیستی حکایت دارد. ضمن اینکه صد‌ها روستا در اطراف دریاچه در یک دهه گذشته خالی از سکنه شده‌اند. این فاجعه سریع، ریشه در اقدامات انسانی دارد. ساخت ۸۰سد کوچک و بزرگ در حوضه آبریز، کشاورزی ناپایدار و مصرف ۷/۴ میلیارد مترمکعب آب در این بخش و ساخت غیراصولی گذرگاه میان دریاچه که گردش طبیعی آب را مختل کرد، از عوامل اصلی هستند.
مصرف ۲ برابری آب در حوزه دریاچه
طی دهه‌های گذشته آذربایجان‌غربی رتبه اول منابع آبی در بین استان‌های غیرساحلی را داشت. اما در سال‌های اخیر به دلیل تنش آبی و کمبود آب با مشکلات زیادی مواجه شده که مسئولان را مجبور کرده تا برنامه تاب‌آوری و مقاوم‌سازی کشاورزی در بخش آب را تهیه کند. ضمن اینکه دریاچه ارومیه نیز سطح وسیعی را پوشش می‌داد که بسیار زیاد بود و بسیاری از باغات و شهر‌ها در کنار آن قرار گرفته بودند. حالا و با خشک شدنش اگر این نمک و مواد معدنی موجود در آن، در منطقه پخش شود، مشکلاتی به بار می‌آورد که جبران‌ناپذیر خواهد بود.
گزارش‌ها نشان می‌دهد، الگوی کنونی کشت در حوضه دریاچه ارومیه ناپایدار است و مدیر دفتر برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز با تأیید این موضوع، می‌گوید: «برای حفظ پایداری، حداکثر باید ۲ تا ۵/۲ میلیارد مترمکعب آب مصرف شود، در حالی که مصرف کنونی بخش کشاورزی به تنهایی نزدیک به ۷/۴ میلیارد مترمکعب است. تغییر الگوی کشت می‌تواند مصرف آب را تا ۴۰درصد کاهش دهد.»
رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی نیز با اشاره به وضعیت دریاچه و مصرف آب بالا در بخش کشاورزی معتقد است: «برای مدیریت این موضوع بحث جلوگیری از توسعه اراضی کشاورزی آبی و تغییر الگوی کشت را در دستور کار قرار داده‌ایم.»
محمدرضا اصغری با تأکید بر اصلاح و تسریع در روند اجرای قوانین الگوی کشت ازسوی مجلس شورای اسلامی ادامه می‌دهد: «کمیسیون کشاورزی مجلس با اصلاح قوانین در این بخش و افزایش ضمانت اجرایی آنها می‌تواند گام مؤثری در جهت افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی بردارد.»
کارشناسان معتقدند با اجرای جدی قوانین موجود، از جمله برنامه هفتم توسعه و سند امنیت غذایی که بر صرفه‌جویی عظیم آب تأکید دارد، می‌توان سالانه حدود ۳میلیارد مترمکعب حقابه برای دریاچه ارومیه تخصیص داد و آن را در افق ۱۰ساله به حالت تعادل رساند. اقدام فوری و ضروری، رهاسازی آب از سد‌ها بخصوص در ماه‌هایی مثل بهمن، اسفند و فروردین است تا آب به دریاچه برسد، نه اینکه به بهانه کشاورزی در پشت سد‌ها نگهداری شود.
مکانیزه‌کردن کشاورزی بودجه می‌خواهد
مهم‌ترین کار این است که حداقل رفتار‌های گذشته تصحیح و از ادامه این روند جلوگیری شود. بر همین اساس استاندار آذربایجان‌غربی بر ضرورت اصلاح الگوی کشت و شیوه‌های آبیاری بخش کشاورزی استان برای احیای دریاچه ارومیه تأکید کرده و با اشاره به کاهش خطر آب در بخش سفره‌های زیرزمینی می‌گوید: «بدون تغییر در روش‌های فعلی نمی‌توان به احیای دریاچه ارومیه و پایداری منابع آبی دست یافت و این تغییر باید هم‌زمان با حفظ معیشت کشاورزان و ایجاد درآمد‌های جایگزین انجام شود.»
رضا رحمانی با بیان اینکه کشاورزی آذربایجان‌غربی باید به سمت بهره‌وری، ارزش افزوده و حفظ منابع آبی حرکت کند، به برنامه‌ریزی علمی برای تغییر الگوی کشت نیز گریزی زده و خاطر نشان می‌کند: «درآمد‌های جایگزین همچون توسعه صنایع فرآوری محصولات کم‌آب‌بر، سرمایه‌گذاری در گردشگری کشاورزی و استفاده از ظرفیت‌های مرزی برای صادرات محصولات، می‌تواند ضمن ایجاد اشتغال پایدار، مسیر احیای دریاچه ارومیه را نیز هموار کند.» این مسئول، تأکید کرد که از گسترش باغات در عرصه‌های منابع طبیعی نیز باید جلوگیری شود.
بی شک ایجاد پایگاه‌های نوآوری در شهرستان‌های مختلف برای معرفی محصولات کم‌آب‌بر به کشاورزان، توسعه آبیاری میکرو یا نوار تیپ در مزارع سبزی و صیفی و چغندر و تغییر تاریخ کشت محصولاتی مانند حبوبات از بهاره به پاییزه برای استفاده از باران‌های این فصل از جمله راهکار‌های عملیاتی برای حفظ منابع آب موجود به شمار می‌آید که باید در کمترین زمان ممکن در دستور کار قرار گرفته و عملیاتی شود.
محمدرضا کامیابی‌نیا، کارشناس کشاورزی می‌گوید: «تجربه نشان داده پروژه‌هایی که بدون مشارکت و نیازسنجی از کشاورزان اجرا شده، حتی با ۹۰درصد پیشرفت فیزیکی، به بهره‌برداری نرسیده‌اند. الگوی مشارکتی جدیدی با همکاری سازمان‌های بین‌المللی مانند فائو در حال اجراست که در طرح‌های پایلوت، مصرف آب را تا ۴۰درصد تنها با اصلاح روش‌های آبیاری کاهش داده است.»
او ادامه می‌دهد: «نباید فراموش کنیم که برخی اقدامات دستگاه‌های اجرایی در تضاد با اهداف احیاست. احداث کارخانه قند در مهاباد نمونه‌ای از این اقدامات است که انگیزه برای کشت چغندر قند بهاره که بسیار پرآب است را افزایش می‌دهد. همچنین، افزایش سطح زیر کشت باغات سیب در سال‌های اخیر، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است.»
یکی از نمایندگان مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی هم با بیان اینکه با توجه به شرایط دریاچه ارومیه کشت و آبیاری هنوز در این حوزه به حالت سنتی و غرقابی است و کشاورزان توان مالی مکانیزه کردن را ندارند، بر افزایش بهره وری، احیای قنات و مکانیزاسیون در بخش کشاورزی استان اشاره کرده و می‌گوید: «برای صرفه جویی و مدیریت منابع آبی در استان باید با اعطای تسهیلات ویژه کم بهره به کشاورزان در راستای خروج کشاورزی استان از حالت سنتی به مدرن قدم برداریم.»
حاکم ممکان ادامه می‌دهد: «با توجه به ضرورت مکانیزه کردن آبیاری بخش کشاورزی، هنوز وزارت وارد کار نشده است و کشاورز نمی‌تواند به تنهایی خودش این کار را بکند تسهیلات بدون بهره یا کم سود باید پرداخت شود.»
