جوان آنلاین: کشاورزی نقش کلیدی در توانمندسازی دولت در رسیدن به خودکفایی غذایی و حفظ آن دارد. رشد پایدار کشاورزی به طور قابل‌توجهی به فرایند تحول آن بستگی داشته که به نوبه خود با تغییر در الگو‌های کشت مرتبط است. تعیین الگوی بهینه کشت از جمله مسائلی است که در اقتصاد کشاورزی مورد توجه فراوان است. با این حال، کمبود آب و خشکسالی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که توسعه کشور در حال و آینده با آن روبه‌روست و در بخش کشاورزی اگر اقداماتی برای برقراری الگو‌های مناسب کشت، افزایش راندمان آبیاری، کاهش ضایعات پس از برداشت محصول، مدیریت مناسب اراضی، اتخاذ استراتژی مناسب برای مدیریت آب و آمادگی برای کاهش اثرات خشکسالی و اتخاذ راهکار‌های سازگاری با این پدیده صورت نگیرد، ظرفیت‌های فعلی آب و زمین برای تأمین نیاز‌های غذایی آن در آینده با مشکل روبه‌رو خواهد شد.
با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران و تغییرات اقلیمی که شرایط آبی را به مرحله بحران رسانده است، مطالعات مختلف توسعه اقتصادی، اهمیت تغییر الگوی کشت را در فرایند توسعه روستایی بیش از پیش نمایان ساخته و بر نقش آن به‌عنوان یک عامل مهم در کاهش تفاوت درآمدی و فقر خانوار‌های روستایی تأکید دارد.
حالا در همه استان‌ها حتی مناطقی که روزگاری به عنوان پرآب‌ترین نقاط ایران به شمار می‌آمدند هم چالش کم‌آبی، خشکسالی و تغییرات اقلیم، ضرورت تغییر الگوی کشت را اجتناب‌ناپذیر کرده است. مدت‌هاست در ایران در مورد تغییر الگوی کشت صحبت می‌شود، طرحی که نیازمند جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات منطقه‌ای، آموزش، تأمین نهاده‌ها، تسهیلات ارزان قیمت، همراهی و ترغیب کشاورزان برای مدیریت منابع آب است. اصلاح الگوی کشت یکی از برنامه‌های راهبردی دولت در بخش کشاورزی است که در کنار الزامات، مشوق‌ها و تأمین به موقع منابع اعتباری، همکاری کشاورزان و البته تشویق آنها را می‌طلبد.
قوانینی که اجرا نمی‌شوند
با اینکه مناطقی در دنیا مثل اروپا و اقیانوسیه و حتی قاره امریکا یکی از پربارش‌ترین نقاط به شمار می‌آیند، اما آنها هم با کم‌آبی روبه‌رو هستند و به همین خاطر طراحی و الگوی کشت بهینه در قالب برنامه‌ای مشخص به‌منظور مدیریت درست ترکیب مکانی گیاهی با توجه به فرصت‌ها و تهدید‌های اکولوژیکی، عوامل تولید، مسائل اقتصادی، عوامل فرهنگی و اجتماعی، تکنولوژی‌های نوین در سال‌های متوالی در بسیاری از کشور‌های جهان به کار گرفته شده و به کمک آن بسیاری از مشکلات تولید محصولات زراعی، باغی و مرتعی نیز مرتفع شده است.
در ایران هم چندین دهه است که مسئولان نشان می‌دهند به این مهم توجه دارند و تعیین الگوی بهینه کشت از دهه ۵۰ تاکنون در قوانین بسیاری مورد تأکید قرارگرفته، اما به دلایل متعدد از جمله مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاستگذاری متناقض در زمانهای مختلف به طور کامل اجرایی نشده است. عدم پیشبینی ضمانت اجرایی در راهکار‌ها و قوانین و مقررات مصوب از جمله عوامل اجرایی نشدن این طرح در سال‌های گذشته به شمار می‌رود.
در دولت سیزدهم و طبق قانون بودجه سال ۱۴۰۱ مصوب جلسه علنی ۲۵ اسفند سال ۱۴۰۰مجلس شورای اسلامی و بر اساس بند (ب) تبصـره ۸ این قانون، وزارت جهاد کشاورزی مکلف به ابلاغ الگوی کشت کشور شد.
بدین ترتیب این طرح پس از سال‌ها پژوهش در سال ۱۴۰۱ ازسوی دولت سیزدهم رونمایی و برای سال زراعی به کشاورزان کشور ابلاغ شد؛ طرحی که به گفته کارشناسان اگر به خوبی اجرا شود، می‌تواند در دوران خشکسالی کمک شایانی به تولید انبوه محصولات کشاورزی کند.
کاهش مصرف آب و افزایش تولید
امین صابریان، کارشناس کشاورزی با بیان اینکه از یک طرف کشاورزی از بخش‌های مهم اقتصادی به شمار می‌آید و سهم بالایی در اشتغالزایی و تأمین امنیت غذایی دارد و از طرف دیگر بیشتر استان‌های ایران با مشکل کم‌آبی و خشکسالی مواجه هستند، می‌گوید: «در چنین شرایطی اصلاح الگوی کشت راهکار مهمی برای حفظ منابع آبی و خاکی، خودکفایی و تأمین امنیت غذایی بوده و می‌تواند ناجی زمینِ بحران‌زده از کم‌آبی باشد.»
به گفته این کارشناس، با توجه به اینکه منابع آبی و خاکی رو به کاهش است و استفاده بی‌رویه از آب و خاک موجود، تهدیدی برای آینده و امنیت غذایی به شمار می‌رود، از این رو باید کشاورزان را از کاشت محصولات پرآب‌بر و غیر راهبردی بر حذر و آنها را به کشت محصولات کم‌آب‌بر، راهبردی و همچنین دارای زنجیره ارزش تشویق کرد.
صابریان با تأکید بر اینکه اصلاح الگوی کشت به معنای کاهش وسعت کشت نیست و باید این باور غلط در جامعه اصلاح شود تا بتوان از پشتیبانی مشارکت همگانی برای تحقق این راهبرد کمک گرفت، تصریح می‌کند: «در حقیقت اصلاح الگوی کشت در بخش کشاورزی، راهکار مؤثر در کاهش مصرف آب و افزایش تولید محصولات کشاورزی با افزایش‌بهره‌وری در مدیریت مصرف آب است.»
مدیریت با شناخت منابع تولید
بی شک بدون شناخت منابع تولید، مدیریت آنها امکان‌پذیر نیست. مطالعات خاک‌شناسی مبنای مطالعات تناسب اراضی و درنهایت بهینه‌سازی الگوی کشت محصولات کشاورزی است. آنطور که کارشناسان می‌گویند، تناسب اراضی، تعیین قابلیت‌ها و محدودیت‌های اراضی برای کشت یک محصول کشاورزی است. در تناسب اراضی، خاک، اقلیم و ویژگی‌های اراضی در نظر گرفته می‌شود، گرچه در تعیین الگوی کشت نگاهی همه جانبه به مسائل وجود دارد و علاوه بر پارامتر‌های فوق، مسائل اقتصادی و اجتماعی نیز دارای اهمیت است.
با تمام این تفاسیر و در کمال تأسف، تاکنون اهرم و ضمانت اجرایی در رابطه با مطالعات الگوی کشت وجود نداشته، ولی شاید بتوان با ارائه توصیه‌های فنی زمینه را برای اجرای آن فراهم کرد، کما اینکه این امر نیازمند مشارکت همه دستگاه‌های ذی‌ربط است.
