جوان آنلاین: حمید خاکباز، دکترای تخصصی مشاوره توانبخشی و استاد دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌و‌گو با «جوان» چند اصل ساده و مهم را برای برقراری ارتباط مؤثر با سالمندان و گوش دادن به تجربیات آنها بیان کرده که بسیار کاربردی بوده و به افزایش کیفیت ارتباط افراد با قشر سالمند کمک می‌کند. پرهیز از ارتباط عجولانه با سالمندان، لحن زبان محترمانه، استفاده از سؤالات بازپاسخ و شنونده فعال بودن از جمله مواردی است که پیشنهاد شده است. مشروح این گفت‌و‌گو را بخوانید.
نگهداری از سالمندان چه تفاوت‌هایی با مراقبت صرفاً جسمی دارد؟
مراقبت از سالمندان فقط به جنبه‌های جسمی مثل مصرف دارو، تغذیه و بهداشت محدود نمی‌شود. نگهداری کامل از سالمندان رویکردی چندبعدی دارد که به آن مراقبت شخص‌محور گفته می‌شود. این نوع مراقبت به هویت، پیشینه زندگی، علایق، ارزش‌ها و حس خودمختاری فرد توجه دارد و برنامه‌های مراقبتی را بر اساس ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد هر سالمند طراحی می‌کند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند؛ این رویکرد موجب بهبود سلامت روان، افزایش رضایت از مراقبت و ارتقای کیفیت زندگی سالمندان می‌شود.
اهمیت حفظ کرامت و عزت نفس سالمندان در خانواده چگونه باید مورد توجه قرار گیرد؟
حفظ کرامت و عزت نفس سالمندان در خانواده باید به‌صورت جدی مورد توجه قرار گیرد، چراکه کرامت فقط به معنای رفتار ظاهری محترمانه نیست، بلکه ابعاد گسترده‌ای دارد، از جمله احترام به هویت و شخصیت سالمندان، احترام به انتخاب‌ها و سبک زندگی آنها، صحبت محترمانه، پرهیز از رفتار‌های کودک‌پندارانه یا تحقیرآمیز و حفظ حریم خصوصی‌شان.
رفتار‌هایی به ظاهر ساده مثل صدا زدن با نام مورد علاقه‌شان، توجه به اینکه چگونه دوست دارند خطاب شوند، یا دادن حق انتخاب در کار‌های روزمره مثل آشپزی، خرید، تماشای تلویزیون، استراحت یا انجام فعالیت‌های معنوی، نقش مهمی در حفظ عزت نفس سالمندان دارد. این انتخاب‌ها حتی اگر کوچک به نظر برسند، به آنها احساس استقلال و ارزشمندی می‌دهند. مطالعات نیز نشان داده‌اند، رعایت این موارد باعث می‌شود سالمندان احساس بهتری نسبت به خود داشته باشند، ارتباط اجتماعی مؤثرتری برقرار کنند و از نظر روانی در وضعیت سالم‌تری
قرار بگیرند.
اصول ارتباط مؤثر با سالمندان و گوش دادن به تجربیات آنان چیست؟
برای برقراری ارتباط مؤثر با سالمندان و گوش‌دادن به تجربیات آنها، چند اصل ساده ولی کاملاً کاربردی و علمی وجود دارد که می‌تواند کیفیت این ارتباط را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. اولین اصل، اختصاص زمان کافی است. ارتباط عجولانه با سالمندان حس بی‌ارزشی به آنها منتقل می‌کند. بسیاری از سالمندان این ناراحتی را به زبان می‌آورند، مثل اینکه می‌گویند: «دو دقیقه بیشتر پیش ما نمی‌مونی» یا «چقدر زود رفتی». وقت گذاشتن واقعی، به آنها احساس دیده شدن و اهمیت می‌دهد. دوم، لحن و زبان محترمانه است. نباید با لحنی کودکانه یا تحقیرآمیز با سالمندان صحبت کرد. استفاده از عباراتی مثل «سنی ازت گذشته» یا شوخی‌های نامناسب، به کرامت آنها لطمه می‌زند. گفت‌و‌گو باید با احترام و در سطح یک فرد بزرگسال انجام شود. سوم، استفاده از سؤالات بازپاسخ است. این نوع سؤالات به سالمندان فرصت می‌دهد؛ تجربیات خود را با علاقه بیان کنند. مثلاً می‌توان گفت: «می‌گفتی دوران سختی داشتی، می‌تونی بیشتر برام تعریف کنی؟» یا «گفتی دوران ۴۰سالگی برات جذاب بود، برام بگو چرا؟». این رویکرد آنها را به مشارکت فعال در گفت‌و‌گو تشویق می‌کند.
چهارم، شنونده فعال بودن است. یعنی فقط شنیدن کافی نیست، باید به شکل فعال گوش داد. این شامل مواردی مثل تکان دادن سر، بازخورد‌های کلامی (مثل «متوجه‌ام»، «درک می‌کنم»)، انعکاس احساسات (مثل «حق داری ناراحت باشی») و حتی خلاصه‌سازی صحبت‌های سالمند است (مثلاً: «از کودکی که گفتی، تا الان رسیدیم به این نقطه.»)
این اصول ارتباطی ساده، بر پایه توصیه‌های متخصصان سالمندشناسی، روانشناسی و خانواده‌درمانی هستند و در منابع علمی و وب‌سایت‌های معتبر نیز تأیید شده‌اند. رعایت آنها نه‌تنها به تقویت رابطه عاطفی با سالمندان کمک می‌کند، بلکه به آنها احساس ارزشمندی، احترام و تعلق خاطر می‌دهد.
چگونه می‌توان سالمندان را در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی مشارکت داد؟
مشارکت دادن سالمندان در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی، هرچند ممکن است در عمل پیچیدگی‌هایی داشته باشد، اما اصول ساده‌ای دارد. بیشتر سالمندان دوست دارند بدانند، همچنان نقش مهمی در خانواده دارند، چه در تصمیم‌های کوچک و چه در تصمیم‌های بزرگ. حتی اگر تصمیم نهایی برخلاف نظر آنها باشد، صرف پرسیدن نظرشان برای‌شان با ارزش و احترام‌آمیز است و باعث احساس مفید‌بودن و ارزشمندی می‌شود. برای مثال، در برنامه‌ریزی برای سفر، می‌توان نظر سالمند را جویا شد: «دوست داری برای تعطیلات، شمال بریم یا اصفهان؟» یا در تصمیم‌های ساده‌تر مثل: «شام چی درست کنیم؟» یا «برای آخر هفته چه برنامه‌ای داشته باشیم؟» مهم این است سالمند احساس کند نظرش شنیده می‌شود و در تصمیم‌گیری‌ها دیده می‌شود، نه اینکه فقط در برنامه‌هایی که دیگران چیده‌اند، همراه شود. همین مشارکت‌های ساده می‌تواند تأثیر زیادی در بهبود روحیه و حفظ عزت‌نفس سالمندان داشته باشد.
چه اقداماتی برای ایجاد محیط امن و آرام برای سالمندان در خانه لازم است؟
برای ایجاد محیطی امن و آرام برای سالمندان در خانه، باید هم به امنیت فیزیکی و هم به آرامش روانی توجه شود. از نظر امنیت فیزیکی، اقداماتی مثل تأمین نور کافی در تمام بخش‌های خانه، به‌ویژه راهرو‌ها و پله‌ها، حذف موانع اضافی و خطرساز مانند وسایل بلااستفاده یا فرش‌های لغزنده، نصب دستگیره در حمام و سرویس‌بهداشتی و استفاده از کفش‌های مناسب برای جلوگیری از لیز خوردن یا سقوط ضروری است. اقدامات ساده‌ای مثل روشن نگه داشتن چراغ‌های راهرو در شب یا جمع کردن فرش‌های سُر می‌تواند جلوی حوادث جدی مثل زمین خوردن را بگیرد. از نظر آرامش روانی، فضای خانه باید صمیمی، بدون تنش و آرام باشد. سالمندان در چنین فضایی احساس امنیت روانی بیشتری می‌کنند. تعامل محترمانه، توجه به نیاز‌های احساسی آنها و پرهیز از ایجاد فضای استرس‌زا، از عوامل مهم در حفظ آرامش ذهنی سالمند هستند. ترکیب این دو نوع امنیت (فیزیکی و روانی) باعث می‌شود، سالمندان با احساس راحتی و آرامش بیشتری در خانه زندگی کنند.
نقش فعالیت‌های بدنی و اجتماعی در بهبود کیفیت زندگی سالمندان چیست؟
فعالیت‌های بدنی و اجتماعی، دو ستون اصلی در بهبود کیفیت زندگی سالمندان هستند. فعالیت‌های بدنی مانند پیاده‌روی یا ورزش‌های سبک باعث افزایش انرژی، تقویت روحیه، کاهش ابتلا به بیماری‌ها و حفظ توانایی‌های جسمی آنها می‌شود. از سوی دیگر، فعالیت‌های اجتماعی نقش مهمی در ایجاد حس تعلق، کاهش احساس تنهایی و افزایش رضایت از زندگی دارند. حضور در جمع دوستان، شرکت در دورهمی‌ها، عضویت در کانون‌های سالمندان، یا حتی سلام‌و‌احوال‌پرسی‌های ساده در پارک، می‌تواند روحیه آنها را تقویت کند. ترکیب این دو مثلاً پیاده‌روی گروهی در پارک یا شرکت در تور‌های تفریحی—نه تنها جسم سالمند را فعال نگه می‌دارد، بلکه به ارتباطات اجتماعی و نشاط روانی او هم کمک زیادی می‌کند. این فعالیت‌ها در کنار هم، سالمندان را شادتر، فعال‌تر و سالم‌تر نگه می‌دارند.
چه راهکار‌هایی برای مراقبت از سلامت روان سالمندان پیشنهاد می‌شود؟
برای مراقبت از سلامت روان سالمندان، راهکار‌های متنوع و مؤثری وجود دارد که نیازمند توجه جدی است. شرکت در دورهمی‌ها، کلاس‌های هنری، موسیقی یا کتابخوانی به سالمندان کمک می‌کند تا از احساس تنهایی و انزوا دور شوند و حس تعلق و ارتباط اجتماعی را تجربه کنند. در صورت نیاز، مراجعه به مشاوران و روانشناسان می‌تواند به بهبود وضعیت روانی سالمندان کمک کند. حمایت از انجام سرگرمی‌ها و فعالیت‌های مورد علاقه، انگیزه و شادی را در سالمندان افزایش می‌دهد. تنهایی یکی از بزرگ‌ترین تهدید‌های سلامت روان سالمندان است. ایجاد فضا‌های خانوادگی و اجتماعی صمیمی، رفتن به پارک، شرکت در کلاس‌ها و فعالیت‌های گروهی به کاهش تنهایی و افزایش امید به زندگی کمک می‌کند.
چه تأثیری دارد وقتی سالمند احساس می‌کند دیگر در خانواده «مفید» یا «مؤثر» نیست؟
وقتی سالمند احساس کند در خانواده دیگر «مفید» یا «مؤثر» نیست، پیامد‌های بسیار منفی و دردناکی بر سلامت روان و جسم او دارد. این احساس بی‌ارزشی می‌تواند منجر به افسردگی، گوشه‌گیری و کاهش انگیزه زندگی شود و به سلامت جسمانی سالمند نیز آسیب بزند. بنابراین، خانواده باید شرایطی فراهم کند که سالمند بداند هنوز نقش مهم و مؤثری در خانواده دارد. دادن مسئولیت‌های ساده و قابل انجام مثل نظارت بر درس نوه‌ها، آبیاری گل‌ها یا کمک در آماده‌سازی آشپزی (مثلاً پاک کردن عدس یا سبزی) می‌تواند حس مفید بودن و ارزشمندی را به سالمند بازگرداند. این نوع مشارکت‌ها نه تنها به حفظ سلامت روان سالمند کمک می‌کند؛ بلکه از بروز افسردگی و انزوای او جلوگیری می‌کند و به افزایش رضایت و شادی در زندگی او منجر می‌شود.
چگونه فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی بر سلامت روان سالمندان تأثیر مثبت می‌گذارند؟
فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی تأثیر بسیار مثبتی بر سلامت روان سالمندان دارند. این فعالیت‌ها کمک می‌کنند سالمندان از انزوا بیرون بیایند، اعتماد به نفس‌شان افزایش یابد و افسردگی کاهش پیدا کند. مهم‌تر از همه، این فعالیت‌ها حس تعلق و هویت گروهی را در سالمندان تقویت می‌کنند. شرکت در کلاس‌های هنری، مراسم مذهبی، انجمن‌ها و کانون‌های محلی، یا فعالیت‌هایی مانند گروه‌های تئاتر، سرود و ورزش‌های صبحگاهی در پارک‌ها، فرصت‌هایی برای برقراری ارتباط اجتماعی و افزایش نشاط روانی فراهم می‌کند. این نوع فعالیت‌ها در محله‌ها و شهر‌های مختلف، به بهبود سلامت روان سالمندان کمک شایانی می‌کنند.
چقدر فعالیت بدنی و ورزش به عنوان ابزار پیشگیرانه در سلامت روان سالمندان مؤثر است؟
فعالیت بدنی و ورزش نقش بسیار مؤثری به عنوان ابزار پیشگیرانه در سلامت روان سالمندان دارند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند، ورزش علاوه بر بهبود سلامت جسم، تأثیر مثبتی بر روحیه و وضعیت روانی سالمندان دارد. ورزش باعث ترشح هورمون‌های شادی مانند اندورفین می‌شود، اضطراب را کاهش می‌دهد و کیفیت خواب را بهبود می‌بخشد. علاوه بر این، حضور در فعالیت‌های گروهی ورزشی به طور خودکار اضطراب را کم کرده و حس تعلق اجتماعی را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، شرکت سالمندان در گروه‌های ورزشی مثل کلاس‌های ورزش صبحگاهی در محله‌ها، نه تنها سلامت جسمانی بلکه سلامت روان آنها را نیز تقویت می‌کند و باعث افزایش نشاط و رضایت از زندگی می‌شود.
