جوان آنلاین: کهگیلویه و بویراحمد با دارا بودن ۸ درصد از جنگل‌های کشور و تولیدکننده ۱۰ درصد آب شیرین ایران، امروز در معرض یک تهدید زیست‌محیطی جدی قرار گرفته است و در واقع جنگل‌های بلوط این استان که بخشی جدایی‌ناپذیر از اکوسیستم ملی و سرمایه‌ای ارزشمند برای هموطنان به شمار می‌روند، قربانی دو آفت بی‌رحم خشکسالی و هجوم پروانه‌های برگ‌خوار و جوانه‌خوار بلوط شده‌اند.
آنطور که آمار‌های رسمی نشان می‌دهند، جنگل‌های زاگرس بیش از ۵۰ درصد آب کشور را تولید می‌کنند و منطقه کهگیلویه و بویراحمد سهم قابل توجهی در این چرخه حیاتی دارد و با این حال واقعیت نگران‌کننده این است که حدود ۶۰ هزار هکتار از جنگل‌های بلوط این استان، درگیر خشکسالی و آفات برگ‌خوار و جوانه‌خوار شده که می‌توانند درختان را تضعیف کنند و در نهایت منجر به مرگ تدریجی آنها شوند. بر اساس آمار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران و پژوهش‌های دانشگاه یاسوج، در سال۱۳۷۰ مساحت جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد حدود ۶۲۰ هزار هکتار برآورد شده بود، اما این رقم در سال ۱۴۰۴ به حدود ۴۸۰هزار هکتار کاهش یافته است، یعنی حدود یک چهارم جنگل‌های این استان از بین رفته‌اند.
از اوایل دهه ۱۳۸۰ به بعد، پدیده «زوال بلوط» به یک بحران جدی در جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد تبدیل شد به طوری که تا سال ۱۳۹۵حدود ۲۰ درصد از جنگل‌های بلوط استان علائم خشکیدگی داشتند، اما آخرین گزارش‌ها نشان می‌دهند در سال جاری در برخی مناطق این میزان نزدیک به ۵۰ درصد رسیده است. فراموش نکنیم در ۱۰ سال اخیر، سالانه بین ۵۰۰ تا هزار هکتار از جنگل‌های استان در آتش سوخته و باز هم عوامل انسانی و بی‌مبالاتی و تغییرات آب‌وهوایی مهم‌ترین علت این اتفاق گزارش شده است.
جنگل‌ها سپری در برابر سیلاب‌ها
کهگیلویه و بویراحمد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، دارای جنگل‌های انبوه و مراتع سرسبز است که نقش حیاتی در حفظ تعادل اکولوژیکی، جلوگیری از سیلاب‌های مخرب و تأمین آب پایدار برای منطقه و حتی استان‌های همجوار ایفا می‌کنند، اما جنگل‌های این استان در سه دهه اخیر بیش از ۱۴۰ هزار هکتار از وسعت خود را از دست داده‌اند و حدود نیمی از درختان بلوط آن در معرض خشکیدگی قرار دارند. اگر روند فعلی ادامه یابد، این استان با بحران‌های جدی زیست محیطی مانند کاهش منابع آب، افزایش سیل‌ها و بیابان‌زایی مواجه خواهد شد. نجات این جنگل‌ها نیازمند عزم ملی، تخصیص بودجه کافی و مشارکت مردم است.
طبق آمار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران، وسعت جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد در حال حاضر حدود ۴۸۰ هزار هکتار برآورد شده است. این جنگل‌ها به‌عنوان یک اکوسیستم حیاتی، نقش کلیدی در جذب و نفوذ آب‌های بارانی، جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ منابع آب زیرزمینی دارند؛ جنگل‌هایی که عمدتاً از نوع بلوط ایرانی هستند که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین جنگل‌های بلوط غرب ایران شناخته می‌شوند. این جنگل‌ها علاوه بر بلوط، شامل گونه‌های دیگری مانند بنه، بادام کوهی، ارژن و گونه‌های مرتعی متنوع است. اگر بخواهیم از خصوصیات و تأثیرگذاری‌های جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد سخن بگوییم، می‌توانیم به حوادث غیرمترقبه‌ای که طی سال‌های اخیر در استان‌های مختلف ایران رخ داده است اشاره کنیم. تغییرات اقلیمی و تخریب جنگل‌ها و مراتع در برخی مناطق کشور منجر به افزایش سیل‌های مخرب شده است، اما جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد به‌عنوان یک سپر طبیعی عمل و از وقوع سیل‌های ویرانگر جلوگیری کرده و این ادعا در آمار این استان قابل رؤیت است.
به گفته محمدحسین میرزایی، کارشناس مراتع و جنگلداری هر درخت و در مجموع، وجود جنگل‌ها در مناطق مختلف ایران به حفظ و زنده ماندن اکوسیستم‌ها کمک شایانی می‌کند. وی می‌گوید: «جذب و نفوذ آب باران از جمله آنهاست به این نحو که ریشه‌های درختان بلوط و پوشش گیاهی جنگل باعث افزایش نفوذپذیری خاک شده و از رواناب‌های سریع جلوگیری می‌کنند. همچنین جنگل‌ها با تثبیت خاک، مانع از رسوب‌گذاری در رودخانه‌ها و بستر سد‌ها می‌شوند و با تنظیم جریان آب مانند اسفنج عمل کرده و آب را در فصل بارش ذخیره و در فصل خشکسالی به‌تدریج آزاد می‌کنند.» جالب اینکه سازمان جنگل‌ها و مراتع اعلام کرده است در مناطق جنگلی کهگیلویه و بویراحمد، حتی در صورت بارش‌های سنگین، سیلاب‌ها با شدت کمتری جاری می‌شوند، در حالی که در مناطق فاقد پوشش جنگلی مانند برخی دشت‌های اطراف آن خطر سیل‌خیزی افزایش یافته است.
نیازمند برنامه‌ریزی جامع‌تر
رئیس اداره جنگلداری منابع طبیعی کهگیلویه و بویراحمد با ابراز نگرانی از وضعیت جنگل‌ها از شناسایی کانون‌های جدید خشکسالی در مناطق کوشک و تنگ تامرادی شهرستان بویراحمد خبر می‌دهد و می‌گوید: «کاهش تولید بذر، ریزبرگی، سرخشکیدگی و افزایش علف‌های هرز، نشانه‌های بارز خشکسالی در این جنگل‌هاست.» جواد رحیمیان تأکید می‌کند: «با وجود تلاش‌هایی مانند بذرکاری و درختکاری با مشارکت مردم، اقدامات کنونی کافی نبوده و نیازمند برنامه‌ریزی جامع‌تر و تخصیص منابع بیشتر هستیم.» وی تصریح می‌کند: «آفت برگ‌خوار بلوط، خسارات جبران‌ناپذیری به جنگل‌های باغ‌ملک خوزستان وارد کرده است و در همین راستا کارشناسان منابع طبیعی در حال پایش دقیق جنگل‌های دیشموک هستند تا از گسترش این آفت جلوگیری کنند.»
چندی پیش، رهام باقرپور، معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه و بویراحمد اعلام کرده بود در سال‌های اخیر، آفت جوانه‌خوار و پروانه سفید برگ‌خوار در سطح ۶۰ هزار هکتار از جنگل‌های استان مشاهده شده که ۲۰۰/ ۳۳ هکتار آن مربوط به جوانه‌خوار و ۸۰۰/ ۲۶ هکتار برگ‌خوار بوده است. این مسئول تأکید کرد: شدت آلودگی آفت برگ‌خوار امسال ۸۰ درصد نسبت به سال‌های گذشته کاهش یافته و نیاز به محلول‌پاشی نداشته است.
اجرای قوانین سختگیرانه علیه قاچاق چوب
کارشناسان و فعالان محیط زیست بر ضرورت اتخاذ راهکار‌های جامع و پایدار برای حفظ جنگل‌های بلوط از جمله جلوگیری از هدررفت آب و مدیریت آن به ویژه در مناطق درگیر خشکسالی، استفاده از گونه‌های بومی مقاوم به خشکی برای تقویت پوشش گیاهی، رصد مداوم جنگل‌ها برای شناسایی و مقابله سریع با آفات و بیماری‌ها، بهره‌گیری از راهکار‌های سازگار با محیط زیست برای کنترل آفات، آموزش، ترویج و ایجاد انگیزه برای درگیر کردن مردم در حفاظت از جنگل‌ها و تأمین منابع مالی لازم برای اجرای طرح‌های حفاظتی، تحقیقاتی و اجرایی تأکید دارند. جنگل‌های بلوط کهگیلویه و بویراحمد، میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده و بخشی از هویت ملی کشور هستند. مقابله با تهدیدات فعلی نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی دقیق، تخصیص بودجه کافی و مشارکت فعال تمامی ارکان جامعه است و کوتاهی در این زمینه، خسارات جبران‌ناپذیری را به همراه خواهد داشت و آینده این ذخایر طبیعی را به مخاطره می‌اندازد. سال‌هاست کارشناسان در مورد نگهداری و محافظت از این اکوسیستم حیاتی هشدار و راهکار می‌دهند، اما گویی هنوز کسی به معنی واقعی احساس مسئولیت نکرده است. تقویت برنامه‌های آبخیزداری و جنگل‌کاری و اجرای قوانین سختگیرانه علیه قاچاق چوب و تخریب جنگل یکی از ضروری‌ترین کارهاست که باید در دستور کار قرار گیرد. ضمن اینکه روی مدیریت پایدار مراتع و کنترل چرای دام و افزایش مشارکت مردم محلی در حفاظت از جنگل‌ها هم تأکید می‌شود. در حال حاضر در بیشتر کشور‌های پیشرفته استفاده از فناوری‌های نوین مانند سامانه‌های پایش ماهواره‌ای برای مقابله با آتش‌سوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در ایران هم می‌توان با ورود این تکنولوژی چتر حمایتی بالای سر جنگل‌ها باز کرد.
به هر حال جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد نه‌تنها یک گنجینه طبیعی، بلکه یک زیرساخت حیاتی برای جلوگیری از سیل و تأمین آب شیرین در جنوب غرب ایران هستند. حفاظت از این جنگل‌ها نیازمند عزم ملی و همکاری بین‌بخشی دولت، سازمان‌های مردم‌نهاد و جوامع محلی است. نابودی این جنگل‌ها می‌تواند پیامد‌های فاجعه‌باری برای امنیت آب و خاک استان و حتی مناطق پایین دست داشته باشد.
تأمین آب شرب و کشاورزی
جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد منبع اصلی تغذیه آبخوان‌ها و رودخانه‌های مهمی مانند رودخانه‌های مارون، زهره و بشار هستند. این رودخانه‌ها نه‌تنها آب شرب و کشاورزی استان را تأمین می‌کنند، بلکه به استان‌های همجوار مانند خوزستان نیز آب منتقل می‌کنند. به گفته میرزایی، کارشناس مراتع و جنگلداری، جنگل‌های این استان بخشی از حوزه‌های آبخیز کارون و مارون هستند که نقش تعیین‌کننده‌ای در تأمین آب سد‌های بزرگ مانند سد مارون و سد کوثر دارند. این کارشناس حوزه مراتع و جنگل‌ها تصریح می‌کند: «پوشش جنگلی با افزایش نفوذ آب به تغذیه سفره‌های زیرزمینی کمک می‌کند که برای کشاورزی و شرب حیاتی است.» وی به چالش‌ها و تهدیدات پیش‌رو هم گریزی زده و توضیح می‌دهد: «با وجود اهمیت بالای این جنگل‌ها، عوامل متعددی بقای آنها را تهدید می‌کند که در این رابطه می‌توانیم به تخریب و تغییر کاربری اراضی و گسترش زمین‌های کشاورزی، جاده‌سازی و ساخت‌وساز‌های غیرمجاز اشاره کنیم. همچنین چرای بی‌رویه دام و فشار بیش از حد بر مراتع و جنگل‌ها در کنار آفات و بیماری‌ها و خشکیدگی بلوط‌ها ناشی از تغییرات اقلیمی و آتش‌سوزی‌های جنگلی که هر ساله بخشی از آنها را نابود می‌کند هم بلای جان این اکوسیستم است.»
