جوان آنلاین: در عصر جهانی سازی، حفظ اصالت و اعتبار محصولات محلی به یکی از دغدغه‌های مهم تولیدکنندگان و دولت‌ها تبدیل شده است. نشانه‌های جغرافیایی (Geographical Indications) به عنوان یکی از ابزار‌های حقوقی مالکیت فکری، نقش مهمی در حمایت از کالا‌هایی ایفا می‌کنند که کیفیت، شهرت یا ویژگی‌های بخصوص آنها به منطقه جغرافیایی خاصی وابسته است. این نشانه‌ها نه تنها از مصرف کنندگان در برابر فریب محافظت می‌کنند، بلکه به توسعه پایدار، تقویت برند‌های محلی و افزایش صادرات منجر می‌شوند.
نشانه جغرافیایی چیست؟
مطابق ماده ۱ قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی مصوب ۱۳۸۳: نشانه جغرافیایی، نشانه‌ای است که مبدأ کالایی را به قلمرو، منطقه یا ناحیه‌ای از کشور منتسب می‌سازد، مشروط بر اینکه کیفیت، مرغوبیت، شهرت یا سایر خصوصیات کالا اساساً قابل انتساب به مبدأ جغرافیایی آن باشد. این تعریف بر دو عنصر کلیدی وابستگی ویژگی‌های کالا به محل جغرافیایی و قابلیت تشخیص و شهرت محصول در ذهن مصرف کننده تأکید دارد.
مبانی قانونی در ایران
قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی مصوب ۱۳۸۳، نخستین سند مستقل در این حوزه در ایران است. این قانون در مواد مختلفی به مسائل کلیدی این حوزه اشاره دارد. در ماده۲ مواردی که می‌توان با کمک نشانه‌های جغرافیایی اقامه دعوی کرد را عنوان می‌کند و می‌گوید هر شخص یا گروه ذی نفع می‌تواند در خصوص نشانه‌های جغرافیایی به منظور جلوگیری از موارد زیر یا مطالبه ضرر و زیان ناشی از آنها در دادگاه اقامه دعوی کند: معرفی غیرواقعی مبدأ کالا، استفاده گمراه کننده از نشانه‌های جغرافیایی و رقابت نا مشروع مطابق ماده۱۰ مکرر کنوانسیون پاریس. همچنین شرایط حمایت از نشانه‌های جغرافیایی را در ماده۴ و شرایط عدم‌حمایت را در ماده۵ لحاظ کرده است. مطابق ماده۴ نشانه‌های هم نام، اگر واقعی و منطبق با تعریف قانونی باشند، با رعایت شرایط خاص، به طور مساوی مورد حمایت قرار می‌گیرند و ماده۵ نیز عنوان می‌کند نشانه‌هایی که فاقد ارتباط واقعی با منطقه جغرافیایی باشند یا موجب فریب مصرف کننده شوند، مورد حمایت قرار نمی‌گیرند.
حمایت بین‌المللی از نشانه‌های جغرافیایی
ایران عضو کنوانسیون پاریس (مصوب ۱۸۸۳) و موافقت‌نامه TRIPS (بخشی از سازمان تجارت جهانی) است. این اسناد، حمایت از نشانه‌های جغرافیایی را در سطح جهانی تضمین می‌کنند. موافقت‌نامه TRIPS در ماده۲۲ عنوان می‌کند نشانه‌های جغرافیایی باید در برابر استفاده‌هایی که موجب فریب مصرف کننده در خصوص مبدأ کالا شوند، مورد حمایت قرار گیرند.
فرایند ثبت نشانه جغرافیایی در ایران
بر اساس آیین نامه اجرایی قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی، مراحل ثبت شامل:
۱. ارائه درخواست به مرکز مالکیت معنوی
۲. ارائه مستندات مربوط به شهرت و کیفیت محصول
۳. بررسی کارشناسی و انتشار آگهی
۴. ثبت رسمی و صدور گواهی است.
ثبت نشانه جغرافیایی به تولیدکنندگان امکان می‌دهد از حمایت قانونی برخوردار شوند و در برابر جعل یا سوءاستفاده اقدامات لازم را انجام دهند.
نشانه‌های جغرافیایی ثبت شده در ایران
ایران دارای محصولات متعددی با شهرت منطقه‌ای است که برخی از آنها ثبت شده‌اند و احتمالاً نام آنها به گوش شما نیز آشناست، زعفران قائنات، فرش کاشان، پنیر لیقوان، رطب مضافتی بم، عقیق خراسان و چاقوی زنجان نمونه‌ای از این نشانه‌ها هستند. این محصولات نه تنها در بازار داخلی بلکه در صادرات نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند و ثبت نشانه جغرافیایی آنها به حفظ اعتبار و جلوگیری از تقلب کمک کرده است.
پرونده‌های حقوقی نشانه‌های جغرافیایی
۱. پرونده پنیر روکوفر (Roquefort) فرانسه: در این پرونده، تولیدکنندگان پنیر فرانسوی موفق شدند استفاده از نام Roquefort از سوی شرکت‌های غیرواقعی را در امریکا ممنوع کنند. در این پرونده دادگاه حکم داد که این نام تنها برای محصولاتی قابل استفاده است که در منطقه خاصی از فرانسه تولید شده‌اند.
۲. پرونده دارجلینگ (Darjeeling) هند: اتحادیه تولیدکنندگان چای دارجلینگ علیه شرکت‌هایی که از این نام برای چای‌های غیر واقعی استفاده می‌کردند، در چند کشور اروپایی شکایت کرد. نتیجه این دعاوی به ثبت بین‌المللی نشانه جغرافیایی دارجلینگ منجر شد.
۳. پرونده زعفران ایرانی در اسپانیا: در سال‌های اخیر، برخی شرکت‌های اسپانیایی اقدام به فروش زعفران ایرانی با برند اسپانیایی کرده‌اند. این موضوع موجب اعتراض تولیدکنندگان ایرانی و تلاش برای ثبت بین‌المللی نشانه زعفران قائنات شد تا از سوءاستفاده از این نام جلوگیری شود.
آثار اقتصادی و تجاری
نشانه‌های جغرافیایی تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد محلی و ملی دارند. به طور کلی می‌توانند به افزایش ارزش افزوده محصولات منجر شوند، برند منطقه‌ای را تقویت کنند، جذب گردشگری و سرمایه‌گذاری را افزایش دهند، مانع جعل و رقابت ناسالم شوند و در مناطق روستایی و محروم ایجاد اشتغال کنند. ثبت نشانه‌های جغرافیایی می‌تواند حتی تا ۳۰ درصد قیمت فروش محصول را افزایش دهد و اعتماد مصرف کنندگان را تقویت کند.
چالش‌های حقوقی و اجرایی
با وجود مزایای فراوان، نشانه‌های جغرافیایی با چالش‌هایی نیز مواجهند، نبود نظام ثبت بین‌المللی یکپارچه، دشواری اثبات شهرت و کیفیت محصول، رقابت میان تولیدکنندگان هم‌نام، نبود آگاهی عمومی از حقوق مرتبط و ضعف در اجرای ضمانت اجرا‌های قانونی تنها بخشی از چالش‌های این حوزه هستند.
نتیجه‌گیری
نشانه‌های جغرافیایی یکی از ابزار‌های مؤثر در نظام مالکیت فکری هستند که از اصالت، کیفیت و شهرت محصولات منطقه‌ای حمایت می‌کنند. با وجود ظرفیت‌های گسترده در حوزه کشاورزی، صنایع دستی و تولیدات محلی در ایران، استفاده از این ابزار حقوقی می‌تواند به توسعه پایدار، افزایش صادرات و حفظ اعتبار فرهنگی کمک کند. تقویت نظام ثبت، آموزش عمومی و همکاری بین‌المللی از جمله راهکار‌هایی هستند که می‌توانند جایگاه نشانه‌های جغرافیایی را در نظام حقوقی و اقتصادی کشور ارتقا دهند.
