جوان آنلاین: در دهه‌های اخیر، اختراعات به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی مالکیت فکری، نقش بی‌بدیلی در توسعه فناوری، اقتصاد و رفاه اجتماعی ایفا کرده‌اند، اما با ظهور هوش مصنوعی، پرسش‌های بنیادینی درباره مفهوم اختراع، مخترع و حقوق مالکیت فکری مطرح شده و نظام‌های حقوقی سنتی را با چالش‌های جدی مواجه کرده است، بنابراین در گزارش حاضر به بررسی دقیق حقوق اختراعات در چارچوب مالکیت فکری و تأثیر هوش مصنوعی بر آن می‌پردازیم.
تعریف حقوقی اختراع و جایگاه آن در مالکیت فکری
طبق ماده۲ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶، اختراع عبارت است از «راه‌حل جدید و نوآورانه برای یک مشکل فنی». اختراع باید دارای سه ویژگی باشد: ۱. جدید بودن: در هیچ جای دنیا قبلاً افشا نشده باشد و اصطلاحاً در ظرف علم ریخته نشده باشد. ۲. دارا بودن گام ابتکاری: برای فرد متخصص در آن حوزه، بدیهی نباشد. (این نکته حائز اهمیت است که افراد آن حوزه در این خصوص صاحبنظر هستند). ۳. قابلیت کاربرد صنعتی: در صنعت یا حرفه‌ای قابل استفاده باشد. اختراعات پس از ثبت، تحت حمایت حقوق مالکیت صنعتی قرار می‌گیرند و دارنده آن می‌تواند از حقوق انحصاری بهره‌مند شود، نظیر منع استفاده غیرمجاز از سوی دیگران و حفظ انحصاری حق، امکان انتقال، واگذاری یا صدور مجوز بهره‌برداری چراکه حق قابل انتقال است و حق اقامه دعوی در صورت نقض.
چالش‌های حقوقی اختراعات در عصر هوش مصنوعی
ظهور هوش مصنوعی، به‌ویژه مدل‌های مولد مانند GPT و DABUS، باعث شده است بسیاری از اختراعات بدون دخالت مستقیم انسان ایجاد شوند. این تحول، نظام‌های ثبت اختراع را با پرسش‌هایی اساسی مواجه کرده است، در این خصوص مهم است که بدانیم: ۱. در نهایت چه کسی مخترع اثر محسوب می‌شود؟ در نظام‌های سنتی، مخترع باید یک شخص حقیقی باشد، اما اگر یک مدل هوش مصنوعی بدون دخالت انسانی، راه‌حل فنی جدیدی ارائه دهد، آیا می‌توان آن را مخترع دانست؟ یا باید مالک سیستم هوش مصنوعی را به‌عنوان مخترع ثبت کرد؟ پرونده DABUS در اتحادیه اروپا و امریکا، نمونه‌ای از این چالش است. در این پرونده، یک سیستم هوش مصنوعی دو اختراع ثبت کرد، اما دادگاه‌ها اعلام کردند فقط انسان می‌تواند به‌عنوان مخترع شناخته شود، بنابراین تاکنون هوش مصنوعی مخترع تلقی نمی‌شود که اختراعات آن منتسب به گرداننده آن تلقی می‌شود. در گام بعدی باید بررسی شود: ۲. آیا اختراعات هوش مصنوعی واجد گام ابتکاری هستند؟ اگر هوش مصنوعی با تحلیل داده‌های موجود، راه‌حلی ارائه دهد، آیا این راه‌حل واقعاً «ابتکاری» است یا صرفاً ترکیبی از اطلاعات قبلی محسوب می‌شود؟ همچنین۳. مالکیت حقوقی اختراع چگونه تعیین می‌شود؟ در صورتی که اختراع از سوی هوش مصنوعی ایجاد شده باشد، آیا مالک نرم‌افزار، برنامه‌نویس یا کاربر نهایی صاحب حق اختراع است؟ این موضوع در حال حاضر فاقد اجماع حقوقی جهانی است.
وضعیت حقوقی اختراعات در ایران
در حقوق ایران، طبق قانون ثبت اختراعات، فقط اشخاص حقیقی یا حقوقی می‌توانند به‌عنوان مخترع شناخته شوند. هیچ ماده‌ای درباره اختراعات تولید شده توسط هوش مصنوعی وجود ندارد. با توجه به رشد سریع فناوری، نیاز به اصلاح قانون و تدوین مقررات جدید احساس می‌شود. برای مثال شرکت ایرانی «تک‌نوآوران هوشمند شرق» مدعی شد یکی از الگوریتم‌های یادگیری ماشین‌های‌شان راه‌حل جدیدی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی در موتور‌های صنعتی ارائه داده است، اما در فرایند ثبت اختراع با مشکل تعیین مخترع مواجه شده‌اند، چون الگوریتم بدون دخالت انسانی راه‌حل را تولید کرده است.
رویکرد‌های بین‌المللی
اتحادیه اروپا در حال بررسی اصلاحات قانونی برای پذیرش اختراعات هوش مصنوعی است، با این حال فعلاً فقط انسان می‌تواند به‌عنوان مخترع ثبت شود. در ایالات متحده دادگاه فدرال در پرونده DABUS رأی داد که هوش مصنوعی نمی‌تواند مخترع باشد و آنها نیز قائل بر مخترع بودن اشخاص هستند، با این حال اداره ثبت اختراعات امریکا در حال تدوین دستورالعمل‌های جدید است. سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) در گزارش سال ۲۰۲۳، اعلام کرد که باید چارچوب‌های جدیدی برای اختراعات هوش مصنوعی تدوین شود تا تعادل میان حقوق عمومی و خصوصی حفظ شود.
راهکار‌های پیشنهادی برای تدوین بهتر قوانین
برای مواجهه با چالش‌های جدید، پیشنهاد می‌شود اصلاح قانون ثبت اختراعات با افزودن مواد مربوط به اختراعات هوش مصنوعی صورت گیرد، کمیته تخصصی در سازمان ثبت اسناد و املاک برای بررسی پرونده‌های نوآورانه تشکیل شود، همکاری با WIPO و کشور‌های پیشرو برای تدوین استاندارد‌های مشترک میسر و سامانه‌ای برای ثبت اختراعات هوش مصنوعی با امکان بررسی الگوریتم‌های تولید کننده ایجاد شود.
نتیجه‌گیری
اختراعات، قلب تپنده مالکیت فکری هستند، اما با ورود هوش مصنوعی، این قلب در حال تغییر ضرباهنگ خویش است. نظام‌های حقوقی باید با این تحول همگام شوند تا هم از خلاقیت‌های نوین حمایت و هم از سوء استفاده‌های احتمالی جلوگیری کنند. ایران نیز باید با اصلاح قوانین، تدوین مقررات جدید و تعامل بین‌المللی، جایگاه خود را در آینده مالکیت فکری تثبیت کند.
