تعاونی‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین ساختار‌های اقتصادی و اجتماعی، نقش چشمگیری در بهبود وضعیت اقتصادی جوامع دارند. این نهاد‌ها بر اساس اصول همکاری و همیاری میان اعضا شکل می‌گیرند و هدف اصلی آن‌ها ارتقای منافع مشترک اعضا از طریق فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. تعاونی‌ها با فراهم‌کردن فرصتی برای اعضای خود به منظور مشارکت فعال در فرایند‌های اقتصادی، به تقویت اقتصاد محلی و منطقهای کمک می‌کنند. آن‌ها می‌توانند در زمینه‌های مختلفی مانند کشاورزی، صنعت، خدمات و تجارت فعالیت و به ایجاد فرصت‌های شغلی، افزایش تولید و توزیع عادلانه درآمد کمک کنند. یکی از ویژگی‌های کلیدی تعاونی‌ها، اجماعی‌بودن ساختار مشارکت و فعالیت آنهاست. اعضا در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت فعال دارند و سود‌ها به طور عادلانه بین اعضا توزیع می‌شود. این ویژگی‌ها باعث می‌شود تعاونی‌ها به تقویت عدالت اجتماعی و اقتصادی کمک کنند. علاوه بر این، تعاونی‌ها می‌توانند به کاهش فقر و نابرابری اقتصادی کمک کنند. در نهایت تعاونی‌ها با تقویت روحیه همکاری و همیاری، به توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی در جوامع محلی کمک می‌کنند و در نتیجه بهبود وضعیت اقتصادی را به همراه خواهند داشت. در این جستار تلاش بر این است به این سؤال پاسخ داده شود: تعاونی‌ها چه نقشی در بهبود وضعیت اقتصادی دارند؟!
جایگاه بخش تعاونی در ایجاد اشتغال
سال ۱۴۰۳ از سوی مقام معظم رهبری با عنوان سال جهش تولید با مشارکت مردمی مطرح شده است. یکی از اشکال مشارکت مردم در حوزه اقتصاد، نقش‌آفرینی در عرصه تعاونی‌هاست. تعاونی‌ها در اقتصاد نقش‌های مهمی ایفا می‌کنند. خروجی این نقش‌پذیری نیز بهبود اشتغال، کارآفرینی و رشد در تولید اقتصادی است، از همین رو می‌توان به مشارکت‌پذیری تعاونی‌ها اشاره داشت.
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشور‌های در حال توسعه، بیکاری‌های آشکار و پنهان بالای موجود در آنهاست. از مهم‌ترین دلیل‌های این امر، رشد هندسی جمعیت و عدم‌هماهنگی بخش مولد و اشتغال‌زا با نیاز‌های جامعه در پرورش نیروی ماهر است. انواع تعاونی‌ها (از تولیدی تا خدماتی) در این شرایط می‌توانند به اقتصاد کشور‌های درحال توسعه کمک بزرگی کنند. شرکت‌های تعاونی از لحاظ نوع فعالیت به شرکت‌های تعاونی تولیدی و توزیعی تقسیم می‌شوند، همچنین این شرکت‌ها از نظر نوع عضویت به شرکت تعاونی عام و خاص قابل تقسیم هستند. تعاونی‌ها با افزایش اشتغال، تولید و رشد اقتصادی را با کمک تسهیلات و جمع‌آوری سرمایه شتاب داده‌اند. به منظور نیل به این هدف در بین اقشار مختلف جامعه و تقویت روحیه تعاون راه‌های متفاوتی وجود دارد. در این باره می‌توان به جذب سرمایه‌های راکد و سرگردان برای استفاده از طرح‌های عمرانی و اقتصادی و نیز پرداخت وام و تسهیلات با وصول آسان و با امتیازات ویژه به صاحبان مشاغل تولیدی، توزیع و خدماتی که باعث ایجاد اشتغال در جامعه و بالارفتن سطح تولید داخلی و افزایش درآمد ملی می‌شود، به عنوان گزیده راه‌های این حوزه اشاره داشت.
نقش تعاونی‌ها در سرمایه‌گذاری
میزان سرمایه‌گذاری در کشور‌های درحال‌توسعه و به خصوص ایران بسیار کم است، از این رو سرمایه‌گذاری هم اگر صورت گیرد، اغلب صرف فعالیت‌های غیراقتصادی می‌شود. شرکت‌های تعاونی با ایجاد زمینه‌ای مناسب به کشور‌ها در راستای دستیابی به صرف درآمد‌ها و سرمایه‌گذاری‌های افراد در جهت ذخیره درآمد‌های مازاد بر مصرف تشویق و ترغیب می‌کنند. شرکت‌های تعاونی با استفاده از وجوه اندک جهت پس‌انداز در یک صندوق، با انجام عملیات بانکی و دریافت اعتبار و تسهیلات از بانک‌ها به تولید و رشد اقتصادی کمک می‌کنند.
بنا به پژوهش‌های صورت‌گرفته، یکی از مهم‌ترین مشکلات تولیدکنندگان، تأمین مالی است، از این رو نهاد‌های مالی ایجاد شده است تا جمع‌آوری منابع خرد از مردم و استفاده از آن‌ها در راستای فعالیت‌های تولیدی را اجرایی کند. در همین جهت، صندوق‌های اعتباری تعاونی تولیدکنندگان نقش مؤثری در هدایت تولیدکنندگان و مردم در راستای حرکت به سمت فعالیت‌های تولیدی دارد. برای مثال، تأمین انرژی بنگاه‌های تولیدی به یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های بخش تولید در کشور تبدیل شد. در همین راستا، تلاش‌هایی جهت سرمایه‌گذاری آحاد مردم در قالب تعاونی برای ایجاد نیروگاه‌های کوچک و متوسط صورت گرفت.
بررسی آمار‌های عملکرد تعاونی‌ها
بر اساس آمار منتشرشده از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۲، میزان صادرات بخش تعاون از مرز یک‌میلیاردو ۷۰۰میلیون دلار گذشته است. این میزان، رشد ۲۹ درصدی شرکت‌های تعاونی را نشان می‌دهد. بر اساس اعلام سامانه گمرک، میزان صادرات غیرنفتی تعاونی‌ها در سال ۱۴۰۱، رشدی بالغ بر ۲۰ درصد نسبت به سال ۱۴۰۰ داشته است. در دولت سیزدهم تقریباً معادل ۶ هزارو ۶۰۰ تعاونی تشکیل شد که از این میزان ۱۰۴ هزار تعاونی در کشور فعال هستند، از همین رو توانسته‌اند با سرمایه‌گذاری ۳۳۱ میلیارد تومانی برای بیشتر از ۲ میلیون نفر فرصت شغلی ایجاد کنند. بررسی آمار‌ها حکایت از آن دارد که از مجموع ۱۰۴ هزار تعاونی فعال، ۵۵ درصد آن‌ها در بخش تولید مانند صنعت و کشاورزی و ۴۵ درصد دیگر آن در بخش توزیع و خدمات است، البته آمار قابل تفکیک‌تری نیز در دسترس است که سهم بخش مسکن ۱۰درصد، سهم بخش کشاورزی ۲۴درصد، سهم بخش صنعت ۱۸درصد و سهم بخش خدمات ۵/۲۵ درصد است. در سال ۱۴۰۲، حجم صادرات تعاونی‌ها رشدی ۱۵ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۱ داشته است، به طوری که صادرات بخش تعاون رشدی بالغ بر ۲۴درصدی را نسبت به سال قبل تجربه کرده است. صادرات بخش تعاون از ۳ میلیاردو ۱۱۸ میلیون دلار در دولت دوازدهم به ۳ میلیاردو ۸۷۴ میلیون دلار در دولت سیزدهم رسیده است که نشان از توجه دولت سیزدهم به شرکت‌های تعاونی‌هاست.
باتوجه به اینکه انواعی از سرمایه‌گذاری‌ها اعم از خصوصی، اشتراکی یا تعاونی و دولتی در ایران وجود دارد که در راستای رشد اقتصادی انجام می‌شود، یکی از راهبرد‌های اساسی در این زمینه، باور عدم‌انجام فعالیت‌های فردی و اجتماعی (در حوزه تعاون) در کشور است، اما موضوعی که بسیار در این مسئله حائز اهمیت است اینکه تعاون و ایجاد شرکت‌های تعاونی موجب رشد اقتصادی می‌شود، این در حالی است که این باورها باعث شده است مردم برای سرمایه‌گذاری به سمت تعاونی‌ها میل پیدا نکنند و در جا‌های دیگری سرمایه‌گذاری داشته باشند. این امر موجب می‌شود تعاونی‌ها از دور و چرخه اقتصادی کشور خارج شوند. یکی از این تأثیرات نبود اعتقاد به فعالیت در این حوزه، بی‌تمایلی سرمایه‌گذار به مشارکت جدی در این زمینه است. این موضوع حداقل به دو عامل فردگرایی در فرهنگ و ناآشنایی با مزایای تعاونی برمی‌گردد. در نهایت، تغییر در باورها و افزایش آگاهی درباره مزایای فعالیت‌های تعاونی و نقش آن‌ها در توسعه اقتصادی، می‌تواند به جذب بیشتر سرمایه‌گذاران و ارتقای وضعیت شرکت‌های تعاونی در ایران کمک کند.
شرکت‌های تعاونی در ایران با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبه‌رو هستند که بر نقش آن‌ها در بهبود وضعیت اقتصادی تأثیر می‌گذارد. تعاونی‌ها نقاط قوت و ضعف زیادی دارند، اما پیشنهاداتی نیز در این زمینه در جهت بهبود وضعیت اقتصادی وجود دارد که می‌توان به افزایش آگاهی و آموزش (آموزش و ترویج فرهنگ تعاون)، حمایت‌های دولتی و قانونی (بهبود قوانین و تسهیلات) و تشویق به مشارکت عمومی (تشویق به سرمایه‌گذاری) اشاره کرد. در نهایت برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت تعاونی‌ها در ایران، تغییر باورها، بهبود حمایت‌های قانونی و افزایش آگاهی اقتصادی از محل مزایای این امر ضروری است. این اقدامات می‌توانند به تقویت نقش تعاونی‌ها در بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کنند.
