اجلاس سران سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) از چهارشنبه ۲۳ نوامبر در ایروان، پایتخت ارمنستان شروع شد و تا روز جمعه به کار خود ادامه داد. این نشست در همان ابتدای کار با انتقاداتی از سوی میزبان همراه شد و نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان از نحوه واکنش سازمان و کشورهای عضو به درگیریهای اخیر بین کشورش با کشور همسایه، جمهوری آذربایجان انتقاد کرد، آن را «ناامیدکننده» خواند و تأکید کرد: «عضویت ایروان در سازمان پیمان امنیت جمعی باعث بازداشتن باکو از انجام اقدامات تهاجمی نشده بود.» شاید این انتقاد بود که باعث شد ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه در این نشست مجبور به اعتراف بشود و بگوید که کار سازمان پیمان امنیت جمعی «بیعیب نیست» هر چند او مدعی شد این سازمان همچنان به دفاع از منافع ملی کشورهای عضو کمک میکند. این انتقاد جدای از موضوع جنگ اوکراین و نحوه عمل ارتش روسیه در آن است که بیتردید بر این نشست سایه انداخته و باعث شده است برخی از کشورهای عضو دیگر آن نگاه سابق را به روسیه نداشته باشند. به هر حال، نشست سه روزه این سازمان در ایروان نشان داد دچار آزمونی سخت شده و بقای آن بسته به موفقیت در این آزمون است.
نیاز روسیه به سازمان
بیش و پیش از هر چیز، حضور پوتین در این نشست بعد از غیبت معنادار او در نشست سران گروه ۲۰ حائز اهمیت است و نشان میدهد اهمیت خاصی به سازمان پیمان امنیت جمعی و حفظ نقش کشورش در آن میدهد. در واقع، این پیمان جمعی در اصل ابتکار مسکو بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود تا روسیه امنیت خود را علاوه بر کشور بلاروس در شرق روسیه، به امنیت کشورهای سابق شوروی در جنوب روسیه گره بزند. این کشورها به طور کلی به دو دسته و در دو سوی دریای خزر تقسیم میشدند، به این نحو که از زمان شروع فعالیت رسمی سازمان پیمان امنیت جمعی در آوریل ۱۹۹۴، کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در سمت شرق دریای خزر و منطقه آسیای مرکزی به این پیمان پیوسته بودند و در این سو نیز ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان به آن پیوستند. با این حال، سه کشور گرجستان، جمهوری آذربایجان و ازبکستان تا ۲۰۱۲ از این سازمان خارج شدند و شش کشور روسیه، بلاروس، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در آن ماندهاند. شاید به جرئت بتوان گفت که خروج گرجستان و جمهوری آذربایجان از این سازمان در ۱۹۹۹ پیشدرآمدی بر جنگ روسیه با گرجستان در ۲۰۰۸ بود و سلسلهجنگهایی که جمهوری آذربایجان با ارمنستان بر سر منطقه قرهباغ کوهستانی داشت که در نهایت منجر به توافق آتشبس بین این دو کشور در ۲۰۲۰ شد، هر چند جمهوری آذربایجان تاکنون نشان داده است همچنان متمایل به ادامه جنگ و حتی تجاوز نظامی به خاک ارمنستان است و خواستههایش دیگر محدود به منطقه قرهباغ نمیشود و چشم طمع به خاک ارمنستان دارد، بنابراین تجربه نشان داده که خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی چالشهای امنیتی را چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم برای روسیه به دنبال دارد و این کشور برای حفظ امنیت ملی خود به حفظ این سازمان و نگه داشتن کشورهای عضو در آن نیازمند است.
نارضایتی ارمنستان
شکی نیست ارمنستان در جریان جنگ ۲۰۲۰ و درگیریهای بعدی که این کشور با جمهوری آذربایجان داشت، انتظار همکاری و حمایت مستقیم کشورهای عضو پیمان امنیت جمعی و به خصوص روسیه را به عنوان عضو ارشد داشت. پاشینیان در اکتبر ۲۰۲۰ طی نامهای بر اساس ماده دوم قرارداد دوستی و همکاری و کمک متقابل بین ارمنستان و روسیه مصوب اوت ۱۹۹۷، درخواست کمک روسیه برای تأمین امنیت ارمنستان کرده بود که چندان مورد توجه پوتین قرار نگرفت و بعد هم این درخواست را به سازمان پیمان امنیت جمعی در اجلاس ۲۰۲۱ این سازمان در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان کرده بود که آن درخواست رد شد. هر چند گفته میشود امامعلی رحمانف، رئیسجمهوری تاجیکستان به عنوان میزبان آن نشست در رد درخواست ارمنستان نقش داشته، اما معلوم بود که روسیه نقش تعیینکنندهای در این موضوع داشت. علاوه بر این، او در سپتامبر سال جاری اعلام کرد که کشورش بر مبنای ماده ۴ سازمان پیمان امنیت جمعی، از این سازمان خواسته با اخراج نیروهای جمهوریآذربایجان از خاک کشورش، در مرزهای بین دو کشور مستقر شوند، اما آناتولی سیدوروف، فرمانده روس ستاد مشترک سازمان پیمان امنیت جمعی، یک روز بعد از اعلام پاشینیان گفت که این سازمان هیچ نیرویی به منطقه نخواهد فرستاد و تأکید کرد که مناقشه فعلی بین باکو و ایروان «باید از طریق سیاسی و دیپلماتیک» حل شود. نکته جالب توجه این است که استانیسلاو زاس، دبیر کل سازمان پیمان امنیت جمعی، در زمان جنگ قرهباغ در ۲۰۲۰ گفته بود: «اولین شرط دخالت این سازمان زمانی است که تهدیدهای واقعی امنیت، ثبات، حاکمیت و تمامیت هر یک از کشورهای عضو را تهدید کند و در صورت درخواست این کشور سازمان امنیت جمعی حق دارد پشتیبانی لازم را انجام دهد.» او آن موقع گفته بود، چون باکو پایبند به حاکمیت ایروان است، این شرط محقق نخواهد شد، اما بعد از تجاوز نظامی جمهوری آذربایجان به خاک ارمنستان معلوم شد چنین پایبندیای در کار نیست، ولی باز فرمانده روس این سازمان حاضر به انجام تعهداتی نشد که ایروان درخواست آن را کرده بود. تمام این اتفاقات به ایروان ثابت کرده است نمیتواند برای حفظ امنیت خود متکی بر سازمان پیمان امنیت جمعی بشود و به همین جهت است که پاشینیان علاوه بر انتقاد صریح از نحوه عملکرد این سازمان، حاضر به امضای پیشنویس بیانیه پایانی اجلاس اخیر نشد و گفت: «در حال حاضر هیچ توافق کلی در سازمان پیمان امنیت جمعی در خصوص محکومیت تجاوز آذربایجان به ارمنستان وجود ندارد... همه اینها به وجهه سازمان لطمه خواهد زد.»
بازیابی اعتماد
سخنان پاشینیان به روشنی نشان میدهد او همانند دیگر مقامات ارمنستان چندان اعتمادی به سازمان پیمان امنیت جمعی و حرفهای مقامات روس آن ندارد و این موضوع دلیلی است بر اینکه اعتماد اعضای این سازمان نسبت به آن دچار مشکل شده است. علاوه بر این، درگیریهای گاه و بیگاه نظامی بین دو کشور تاجیکستان و قرقیزستان طی دو سال گذشته است که ضعف سازمان پیمان امنیت جمعی برای حفظ صلح بین اعضای معدودش را به نمایش گذاشت. به این ترتیب، چنین به نظر میرسد که سازمان پیمان امنیت جمعی در هر دو سوی دریای خزر کارآمدی چندانی نداشته و نه توانسته مانع تجاوز نظامی یک کشور غیرعضو به کشور عضو شود و نه بین کشورهای عضو صلح و ثبات ایجاد کرده است. وضعیت جنگ روسیه در جنگ با اوکراین عامل مضاعفی برای این شرایط شده است تا جایی که آلکساندر لوکاشنکو، رئیسجمهور بلاروس را نسبت به آینده سازمان پیمان امنیت جمعی دچار ترس کرده و در همین اجلاس ایروان گفت: «رسانههای جمعی اخیراً گمانهزنی میکنند که حیات و سرنوشت سازمان پیمان امنیت جمعی به نتیجه عملیات نظامی ویژه روسیه در اوکراین بستگی دارد. اگر روسیه پیروز شود، سازمان پیمان امنیت جمعی زنده خواهد ماند، اگر خدای ناکرده پیروز نشود، سازمان پیمان امنیت جمعی نیز زنده نخواهد ماند» و بعد افزود: «اگر خدای نکرده روسیه سقوط کند، جای ما زیر این قطعات شکسته است.» به همین دلیل است که ما نه تنها باید از یکدیگر دفاع بلکه باید همدیگر را درک کنیم. روسیه این، روسیه آن، نقش کلیدی روسیه... چنین گفتگوهایی باید متوقف شود. ما قرار نیست عرصه نظامی و سیاسی را رها کنیم.» میتوان این سخنان را نوعی پاسخ به نارضایتی پاشینیان ارزیابی کرد، اما آیا این نوع هشداردادنها میتواند باعث بازیابی اعتماد اعضا به این سازمان شود؟ باید به این نکته توجه داشت که سازمان پیمان امنیت جمعی تنها گزینه ارمنستان یا کشورهای آسیای مرکزی برای حفظ امنیت ملی خودشان نیست و در صورت خروج آنها از این سازمان، دیگر کشورها و به خصوص امریکا و متحدان اروپایی آن حاضر خواهند شد جای خالی این سازمان را برای آنها پر کنند، بنابراین به نظر میرسد سازمان پیمان امنیت جمعی در حال حاضر دچار آزمونی سخت شده و اگر نتواند اعتماد اعضای خود به خصوص ارمنستان را دوباره جلب کند، معلوم نیست دوامی داشته باشد و این روسیه است که بیش از هر کشور دیگری از فروپاشی آن لطمه خواهد دید.