به دنبال تذکرات مهم رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با مسئولان آموزش و پرورش و طرح موضوع «حفظیات غیرضروری و مطالب غیرکاربردی» در کتب درسی، لازم است بیان شود که ابعاد، مؤلفهها و شاخصهای فراوانی در تهیه محتوای کتب درسی کشور جا افتاده که تأکید در رعایت آنها میتواند پیامد گرانباری برای دانشآموزان به بار آورد. برخی از آنها عبارتند از: روابط فکری، چهار پرسش بزرگ، استعاره / اسطوره، نقطه شیرین، لایهبندی، معقولی محتوا، میانبرهای ذهنی، کنش چرخشی، تنظیم محتوا، شاکلهزدایی/شاکلهسازی، مکانیک و ابزارها، واحدسازی و زنجیرهای کردن، اطلاعات حشو، لقمهگیری مفهومی، ایدههای راکد، چهار نوع دانش، استبداد و خیانت دادهها.
هر کدام از این مؤلفهها و شاخصها مبتنی بر جهانبینیها، فلسفهها، نظریهها و دلایل علمی ویژه خود است. نهادینه کردن این ابعاد و مؤلفههای هویت حرفهای در وزارت آموزش و پرورش، تبیین جایگاه واقعی هویت حرفهای، سیاستگذاری جهت اصلاح نظام و ساختار وزارت آموزش و پرورش به منظور اجرای برنامههای ارتقای هویت حرفهای، افزایش آگاهی معلمان در خصوص هویت حرفهای و بهبود هویت حرفهای معلمان، نیز ضروری است. اعمال هر گونه اصلاحاتی در امور علمی زمانبر، بودجه خور و فداکاری محور بوده و عجله در آن خسرانآفرین خواهد بود.
در توضیح چند نمونه از این مؤلفهها میتوان اینگونه تصریح کرد: روابط فکری، به لزوم ایجاد و برقراری انواع روابط بین شاگرد و محتوا میپردازد. چهار پرسش بزرگ، روی سؤالات ذهنی شاگردان که از محتوای کتب دارند و هرگز بر زبان نمیآورند، تأکید میکند. استعاره/اسطوره به جنس محتوا و ضرورت لحاظ بزرگترین ابزار یادگیری در آنها میپردازد. نقطه شیرین به ایجاد نقطهای در یادگیری میپردازد که سرجمع محتوا باید به آن برسد. لایهبندی از چیدمان محتوا و لایهبندی آنها، حداقل در سه لایه ضروری، سخن میگوید. معقولی محتوا به حدیثی از پیامبر رحمت گرامی اسلام اشاره دارد و تأکید میکند مطالب درسی باید در حد عقول شاگردان باشد. میانبرهای ذهنی یا ابزارهای ذهنآویز به ضرورت بیان و تکرار نکات کلیدی هر موضوع در مکانهای مختلف دروس اشاره دارد. کنش چرخشی به تهیه محتوا و رعایت دو نوع فعالیت (فعالیتهای معطوف به هدف و فعالیتهای هدف که بسیار مهم است) اشاره دارند.
اطلاعات حشو از جنس مطالبی هستند که قابل عمل نیستند و طوطیوار و به زور در حافظه وارد شدهاند. مطالب یا دادههای خام خیانت پیشهاند و به انسان خیانت و فهم انسان را کور میکند. پروفسور زول در کتاب «هنر تغییر مغز» میگوید، اگر شاگردان این دادهها را به ایدهها، طرحها، برنامهها و اقدامات تبدیل نکنند، گرفتار پدیده خیانت و استبداد اطلاعات خام میشوند.
رعایت این مؤلفهها در کنار سایر مواردی که بحث تخصصی پیرامون آن مطالب جداگانهای میطلبد، میتواند به غنای محتوای درسی کتب بیفزاید.
* دانشجوی دکتری مدیریت آموزش