برخی از رودخانه‌ها از دو یا چند کشور عبور می‌کنند و اثرات زیست‌محیطی مهمی برای این کشور‌ها دارند. حداقل چهار معاهده حقوقی بین‌المللی تأکید دارند که هیچ کشوری حق تصرف و تعدی به این رود‌ها را ندارد، چراکه دست‌اندازی به رود‌های بین‌مرزی اثرات نامناسب زیست‌محیطی بر دیگر کشور‌ها می‌گذارد.
این روز‌ها گردوغبار بسیاری از استان‌های کشور را درگیر خود کرده و به خوبی یک‌بار دیگر عواقب دستکاری در طبیعت را به همگان یادآوری کرده است. برای این گردوغبار دلایل مختلفی ذکر شده است که نقطه مشترک همه آن‌ها به مسئله حیاتی و سرنوشت‌ساز آب مربوط می‌شود.
آبراه‌های مشترک از منظر حقوق بین‌الملل
به باور برخی از کارشناسان، یکی از دلایلی که توده‌های گردوخاک در کشور‌های عراق و سوریه شکل می‌گیرد به سیاست‌های سدسازی دولت ترکیه برمی‌گردد.
سرچشمه دجله و فرات در خاک ترکیه است و با عبور از سوریه و عراق به خلیج‌فارس سرازیر می‌شوند. دولت ترکیه با ساختن سد روی این رودخانه‌ها عملاً بخش عظیمی از آب این رودخانه‌ها را در پشت سد‌ها ذخیره کرده است. نتیجه این سیاست‌های دولت ترکیه آن شده که آب کمتری به عراق و سوریه وارد می‌شود و کانون‌های گردوغبار قدرت می‌گیرند.
در نتیجه بسیاری از زمین‌های کشاورزی و دیگر زمین‌های غیرکشاورزی دچار کم‌آبی و خشکیدگی شده‌اند. به همین دلیل با خیزش باد به صورت گردوغبار تا کیلومتر‌ها تحت تأثیر این مسئله قرار می‌گیرد.
از آنجا که آبراه‌های مشترک بین کشور‌ها از منظر ژئوپلیتیک و حقوق بین‌الملل دارای اهمیت زیادی در روابط بین‌الملل است. بنابراین حفاظت و مهار نکردن آن‌ها از منظر محیط‌زیستی جایگاه ویژه‌ای دارد.
استفاده و بهره‌برداری از منابع واقع در آبراه‌های بین‌المللی و حفاظت محیط‌زیست آن، از مسائل مهم حقوقی بین کشورهاست. آبراه‌های بین‌المللی شامل دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تنگه‌های بین‌المللی است که میان دو یا چند کشور واقع شده‌اند و هیچ کشوری حق مهار آن‌ها را به سود خود ندارد.
کنوانسیون‌های متعدد برای حفاظت از رود‌ها
براساس بند اول ماده یک کنوانسیون هلسینکی ۱۹۹۲ درباره حفاظت و بهره‌برداری از آبراه‌های فرامرزی و دریاچه‌های بین‌المللی، آب‌های فرامرزی به هر آب سطحی یا زیرزمینی می‌گویند که مرز‌های میان دو یا چند دولت را نشانه‌گذاری و از آن‌ها عبور یا روی آن‌ها واقع شده باشد. با توجه به خصلت «فرامرزی بودن» آبراه‌های بین‌المللی، استفاده از رود‌هایی که از چند کشور عبور می‌کنند به منزله وجود و اعمال حاکمیت دو یا چند کشور بر آنهاست.
یعنی هر نوع تغییری بر این رود‌ها باید خارج از قلمرو ملی و در حوزه بین‌المللی مورد بررسی قرار گیرد. از این‌رو در حقوق بین‌الملل، کنوانسیون‌های متعددی دخالت بر رود‌های بین‌کشوری را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند.
خشکسالی و کم‌آبی باعث می‌شود پوشش خاک انسجام خود را از دست بدهد. با کوچک‌ترین حرکت باد از جای خود حرکت می‌کند و سبب شکل‌گیری گردوخاک می‌شود. البته پوشش گیاهی که بستگی به آب دارد در مهار خاک مهم است و در واقع اجازه از هم‌پاشیدگی خاک را نمی‌دهد، بلکه ذرات خاک را در کنار خود جذب می‌کند.
اما باز هم داستان سرنوشت‌ساز آب و ارتباط آن با گردوخاک، هر کجایی که میزان آب کاهش پیدا کند و در نتیجه آن فقیر شدن خاک و تبدیل شدن خاک حاصلخیز به خاک فقیر که دیگر ذرات آن انسجام لازم را ندارد و با خیزش باد به اطراف خود باعث نابودی دیگر مناطق می‌شود. همچنین دولت ترکیه در حال اقدام به مهار آب رودخانه‌های خود است تا حجم کمتری از آن‌ها وارد کشور‌های همسایه شود. رود ارس از جمله رودخانه‌هایی است که این اتفاق برایش در حال رخ دادن است. این رودخانه از شمال غرب وارد ایران می‌شود و در مناطق شمال غرب کشور آثار محیط‌زیستی مهمی برای مردم دارد.
البته ناگفته نماند، سیاست مهار آب‌های روان در کشور افغانستان نیز با ساختن سد انجام شده است.
رودخانه‌های بین‌المللی متعلق به هیچ کشوری نیستند
رودخانه‌هایی که در گذشته به‌طور طبیعی به سمت ایران جاری می‌شدند، تحت تأثیر همین سیاست مهار آب‌ها قرار گرفته‌اند و این مسئله در نوع خودش مشکلاتی برای شرق کشور به وجود آورده است. رودخانه هیرمند مهم‌ترین رود وارد شده از شرق به ایران است که مهار آن در افغانستان هم می‌تواند برای مردم جنوب شرق کشور، مشکل‌ساز شود.
همچنین باید یادآوری کرد سیاست‌های دولت ایران در مشارکت آب‌های مرزی، به‌ویژه با کشور عراق در رودخانه‌های سیروان، کرخه و دیگر رودخانه‌های دائمی یا فصلی باید اصول حقوقی مربوطه به آن‌ها رعایت شود که در غیر این صورت آثار آن در گردوغبار‌هایی که بیشتر کشور را دربرخواهد گرفت، خود را نشان خواهد داد.
این در حالی است که از جنبه حقوقی، رودخانه‌های بین‌المللی متعلق به هیچ کدام از کشور‌ها نیستند، بلکه کشور‌های مشترک در این رودخانه حق برداشت منصفانه را دارند. البته اختلاف بر سر رودخانه‌های بین‌المللی، امروزه به امری رایج در بین کشور‌ها تبدیل شده و در این زمینه معاهدات و قوانین قابل توجهی نیز وجود دارد که چهار نمونه از این قوانین در عرصه جهانی کاربرد زیادی دارد.
حقوق بین‌الملل محیط‌زیست آبراه‌های بین‌المللی با تدوین قطعنامه «مؤسسه حقوق بین‌الملل» در سال ۱۹۶۱ در سالزبورگ، راجع به استفاده از آبراه‌های بین‌المللی برای مقاصد غیرکشتیرانی گام نخست را برداشت. این قطعنامه بیش از هر چیز بر اصل «استفاده بدون ضرر و زیان از سرزمین» و اصل «استفاده منطقی» از آبراه‌های بین‌المللی تأکید دارد.
همچنین این قطعنامه براساس اصل «انصاف» در صورت اختلاف راجع به نحوه بهره‌برداری از منابع واقع در آبراه‌های بین‌المللی مشترک تأکید دارد.
استفاده منطقی و منصفانه از آبراه‌ها
گام بعدی در توسعه حقوق بین‌الملل محیط‌زیست آبراه‌های بین‌المللی با تدوین مجموعه «قواعد هلسینکی» توسط «انجمن حقوق بین‌الملل» در سال ۱۹۶۶ برداشته شد.
مطابق ماده ۱۰ این مجموعه، قواعد هر دولتی باید با رعایت «اصل بهره‌برداری منصفانه» از ورود خسارت به دولت‌های دیگر اجتناب کند. همچنین این مجموعه قواعد بر کاهش آلودگی آبراه‌های بین‌المللی تأکید می‌کند و دولت‌های مربوطه را ملزم می‌دارد تا با به کارگیری ساز‌و‌کار‌های لازم، نه‌تن‌ها از پدید آمدن آلودگی‌های جدید جلوگیری کنند، بلکه آلودگی‌های موجود را نیز کاهش دهند.
سومین معاهده هم مربوط می‌شود به قوانین برلین که در سال ۲۰۰۴ به مشارکت و توسعه و نگهداری از رودخانه‌ها بین‌المللی اشاره کرده است.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد هم در سال ۱۹۹۷ میلادی در کنوانسیون حقوق بهره‌برداری از آبراه‌های بین‌المللی غیرکشتیرانی به اصل بهره‌برداری و استفاده منطقی و منصفانه از آبراه‌ها تأکید کرده است. طبق این کنوانسیون، رودخانه‌های بین‌المللی متعلق به هیچ کدام از کشور‌ها نیستند.
*حقوقدان
