سرویس فرهنگ و هنر جوان آنلاین: همزمان با سالگرد روز‌های ملتهب تیرماه ۱۳۶۰، مستند سیاسی و تاریخی «امتحان» از سوی خانه مستند انقلاب اسلامی منتشر شد که نگاهی دارد به یکی از مسائل پیچیده سیاسی در دهه ۶۰ که سال‌هاست درباره آن کمتر صحبت شده است.
مستند «امتحان» به نویسندگی و کارگردانی سجاد ریاحی و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر، محصول سازمان اوج و چند روزی است در فضای پلتفرم‌های اینترنتی منتشر شده است. این مستند روایتی است از اختلاف نظر میان سومین رئیس‌جمهور ایران با نخست وزیرش که به یکی از عمیق‌ترین و پیچیده‌ترین مباحث سیاسی در دهه ۶۰ تبدیل شد. کار تولید این مستند از سال ۹۶ آغاز شد و علت طولانی شدن تولید، مراحل پژوهش و پیدا کردن تصاویر آرشیوی است. محصول نهایی در قالب یک مستند سینمایی برای نمایش در فضای پلتفرم‌های اینترنتی آماده شده و این کار به خودی خود اهمیت روزافزون شبکه نمایش خانگی را نشان می‌دهد.
مستند «امتحان» روایت تاریخی خود را از شهادت محمدعلی رجایی، دومین رئیس‌جمهور منتخب مردم ایران آغاز می‌کند. با شهادت رجایی و حجت‌الاسلام باهنر در حادثه تروریستی هشتم شهریور ۱۳۶۰، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی خامنه‌ای، عضو شورای انقلاب اسلامی و امام جمعه وقت تهران با اصرار دوستان و آشنایان در انتخابات ریاست جمهوری ثبت‌نام می‌کند. مستند گریزی به دی ماه سال ۱۳۵۸ می‌زند که امام خمینی (ره)، حجت‌الاسلام خامنه‌ای را به عنوان امام جمعه تهران منصوب می‌کند. در ادامه ناگهان مستند امتحان به سال ۶۶ می‌رود و اشاره‌ای به خطبه جنجالی امام جمعه تهران می‌کند و برای ریشه‌یابی آن به وقایع بعد از سومین دوره انتخابات ریاست جمهوری می‌رود؛ جایی که آیت‌الله خامنه‌ای با رأی قاطع ملت، رئیس‌جمهور ایران می‌شوند. در دهه ۶۰ و تا پیش از اصلاح قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، وظیفه امور اجرایی و هدایت دولت بر عهده نخست وزیر بود، پستی که بعد‌ها حذف شد تا رئیس‌جمهور با اختیارات کامل به وظایف خود بپردازد. مستند «امتحان» به روند انتخاب مهندس میرحسین موسوی به عنوان نخست وزیر اشاره می‌کند؛ اینکه از سوابق مهندس موسوی در پیش از انقلاب اطلاعاتی در دست نیست ولی مدتی در دولت شهید رجایی مسئولیت وزارت امور خارجه را بر عهده داشته است. نقل قولی طلایی در مستند وجود دارد که مهندس موسوی می‌گوید من وزیر امورخارجه خوبی هستم ولی نخست‌وزیر خوبی نخواهم شد. مستند «امتحان» در ادامه به اختلاف نظر میان رئیس‌جمهور و نخست وزیر بر سر مسائل اقتصادی می‌پردازد. نخست وزیر به شدت به اقتصاد دولتی بها می‌دهد و بازار و اقتصاد خصوصی را فسادانگیز می‌داند، اما رئیس‌جمهور بر مشارکت بخش خصوصی در اقتصاد و حمایت از بخش خصوصی برای بهبود شرایط اقتصادی تأکید دارد. رئیس‌جمهور می‌خواهد مردم توانمندی‌های خود را در اقتصاد و تولید به نمایش بگذارند، ولی نخست وزیر سعی دارد همه چیز را تحت کنترل دولت قرار دهد. آشنایی مردم با نظام کوپنی نیز یکی از ثمرات اصرار نخست وزیر برای توزیع دولتی است.
اختلاف میان اعضای کابینه، رسانه‌ای می‌شود. نقش رسانه‌ها در بحران‌های سیاسی دهه ۶۰، از جمله مواردی است که مستند «امتحان» به آن اشاره کرده است. روزنامه حزبی «جمهوری اسلامی» که ابتدا زیر نظر مهندس موسوی منتشر می‌شد، یکی از مطبوعاتی است که در مستند «امتحان» به تیتر‌ها و مقالات آن ارجاعات زیادی شده است.
مستند با پرداختن به ورود امام خمینی (ره) برای رفع و رجوع اختلاف میان رئیس‌جمهور و نخست وزیر و همچنین نقش افرادی، چون مرحوم هاشمی‌رفسنجانی، بهزاد نبوی، حجت‌الاسلام ناطق نوری و چند تن از وزرای تأثیرگذار دولت در این اختلاف‌ها، به پایان دولت سوم و فرا رسیدن چهارمین انتخابات ریاست جمهوری می‌رسد.
چهارمین انتخابات ریاست جمهوری را می‌توان نقطه اوج مستند امتحان دانست، رئیس‌جمهور در نامه‌ای صراحتاً شرط نامزدی در دوره جدید انتخابات را حق انتخاب نخست وزیر مورد نظر خود اعلام می‌کند و امام خمینی (ره) در جواب با این درخواست موافقت می‌نمایند. انتخاب مجدد حجت‌الاسلام خامنه‌ای به عنوان رئیس‌جمهور، باعث می‌شود جریان‌های سیاسی حامی مهندس موسوی تلاش کنند تا با ایجاد فضای رسانه‌ای و همسو کردن مجلس، فشار را برای تداوم حضور وی در پست نخست وزیری بالا ببرند. این ماجرا در نهایت با ورود بنیانگذار انقلاب اسلامی و تبعیت رئیس‌جمهور از مقام ولایت، مختومه می‌شود. مستند امتحان در دقایق پایانی به بیان نظرات امام خمینی (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای و بیان مراتب علمی و معرفتی ایشان می‌پردازد.
اهمیت ساخت مستند تاریخی
مستند امتحان از این نظر که به تاریخ انقلاب اسلامی پرداخته و نقبی به دهه ۶۰ پرحادثه و سرنوشت‌ساز زده است، کار ارزشمندی به شمار می‌رود، به خصوص اینکه تلاش شده است از تصاویر آرشیوی به خوبی استفاده کند. متأسفانه به دلیل کم‌کاری‌های صورت گرفته و به تصویر نکشیدن تاریخ معاصر در قالب مستند، زمینه برای تحریف تاریخ مهیا شده است؛ اقدامی که عملاً درباره تاریخ پهلوی دوم رخ داد و جریان سلطنت‌طلب با استفاده از آرشیو صداوسیما، تاریخ را به سمت و سوی دلخواه خود تحریف می‌کند.
نقاط ضعف مستند «امتحان»
بزرگ‌ترین نقطه ضعف مستند «امتحان» نگاه صرفاً آرشیوی و کتابخانه‌ای است. مستندساز به‌رغم اینکه می‌توانسته از رجال سیاسی دهه ۶۰ که هنوز در قید حیات هستند، گفتگو بگیرد و بر غنای محتوای کار و اعتبار اسنادی آن بیفزاید، راه ساده‌ای را انتخاب کرده و یک کار آرشیوی صرف را به تصویر کشیده است. مونولوگ حاکم بر مستند و روایت تخت و یک‌سویه آن نیز می‌توانست به نحوی تصحیح شود. برای نمونه در طول مستند، همیشه این رئیس‌جمهور است که از دولت انتقاد می‌کند و هیچ خبری از واکنش نخست وزیر و احتمالاً گلایه متقابل او نیست! «امتحان» تلاش دارد مباحث میان نخست وزیر و رئیس‌جمهور را یک اختلاف نظر صرفاً اقتصادی به نمایش بگذارد، این در حالی است که اختلاف نظر ابعاد پیچیده‌ای داشته که یکی از آن‌ها مباحث اقتصادی بوده است. بحث تأثیر جنگ تحمیلی نیز می‌توانست پررنگ‌تر پرداخته شود. با همه نقد‌هایی که می‌توان بر کار «امتحان» وارد کرد، این مستند فتح بابی برای پرداختن به مسائل سیاسی دهه ۶۰ است و نیز کاری است که می‌تواند زمینه آشنایی نسل جوان با یک دوران را که امروز برای درک مسائل سیاسی جاری کشور نیازمند دانستن زمینه‌ها و ریشه‌ها و روند‌های سیاسی هستند، فراهم کند.
