مراحل اولیه رشد در دوران کودکى از اهمیت شایان توجهى برخوردار است به عبارتى اگر این مراحل و پایههاى اولیه مورد توجه والدین قرار بگیرد و به خوبى پیموده شود، کودک هم دوران کودکى شادتر و مؤثرترى را سپرى مىکند و هم اینکه براى داشتن آیندهاى مفیدتر و درخشانتر آماده مىشود ولى اگر این پایههاى اولیه جدى گرفته نشوند و سست باشند، کودک را در مراحل بعدى و بزرگسالى با اختلالاتى مواجه خواهد کرد. یکى از این پایههاى اولیه رشدى «بازى کودکان» مىباشد. در واقع چگونه بازى کردن آنان، مدت زمان و اسباب بازى که در اختیار آنان قرار مىگیرد. فصل مهمى از زندگى کودک با بازى کردن سپرى مىشود و مىتوان گفت به نوعى کار و شغل کودک محسوب مىشود.
چند سؤال اساسى در مورد بازى کودکان
در ابتدا بد نیست چند پرسش اصلی را درباره بازی کودکان مطرح کنیم: آیا بازى براى کودکان صرفاً جنبه سرگرمى دارد یا اینکه موجب دستاوردهایى در آنان مىشود؟ آیا بازى براى کودکان آثار تربیتى نیز دارد؟ نقش والدین و مربیان در زمینه بازى کودکان چیست؟ جنبههاى مفید بازى کودکان کدامند؟ کودکان از طریق بازى چه مهارتها و ویژگىهاى کلیدى را کسب مىکنند؟
بازی کودکان اتلاف وقت نیست
بازى به فعالیتهاى جسمى و ذهنى گفته میشود که موجب یادگیرى، لذت و شادمانى مىشود. متأسفانه برخى از والدین و مربیان بازى را وقت گذراندن و اتلاف وقت مىدانند ولى این نکته مهم را در نظر نمىگیرند که بازى باعث کسب موفقیتها و یادگیرىهایى مىشود که براى رشد و تکامل کودک لازم و ضرورى است و اگر بخواهیم عمیقتر و تخصصىتر به این مقوله نگاه کنیم، بازى فقط یک سرگرمى کودکانه نیست بلکه فعالیت هدفدار جسمى و ذهنى است که در جنبههاى مختلف زندگى کودک تأثیر بسزایى دارد پس والدین و مربیان با درک این نکته مهم و با مهیا کردن محیط و امکانات مىتوانند کودک را به سمت تأثیرات مهم و مثبت بازى سوق دهند. در ابتدا و سنین پایینتر کودک تنها با انگشتان، اشیا و اسباببازىهاى مختلف خود را سرگرم مىکند، پس به عبارتى واجب است که والدین محیط مناسب و ابزار مناسب با سن و جنس و فرهنگ کودک را برایش فراهم کنند، اما به تدریج که کودک بزرگتر مىشود نوع بازىها و اسباببازىهایش نیز متفاوت مىشود. او به بازى کردن با همسالان خودش تمایل پیدا میکند و به سمت اجتماعى شدن پیش مىرود. بهتر است بدانیم بسیارى از کارها و واکنشهاى ما به هنگام بزرگسالى در واقع بازتابى از تجربهها و آموختههاى ما ضمن بازى در دوران کودکى است پس جنبههاى مفید بازى در دوران کودکى را بررسى مىکنیم. مهمترین و شاخصترین تأثیر بازى در جنبههاى شناختى و ذهنى، اجتماعى، جسمانى و اخلاقى و عاطفى مىباشد.
جنبه شناختى و ذهنى: عامل اصلى در پرورش ذهنى کودک بازى مىباشد به این صورت که ضمن بازى فکر مىکند، تصور مىکند، چالش مىکند، سؤالات زیادى برایش به وجود مىآید، قوه تخیل او فعال مىشود مثلاً در مورد پزشک و نقش او کودک در ذهن خود گفتار و رفتار او را تجسم مىکند و به دنبال تجسس در مورد ابزار و وسایلى که او اجراى نقش مىکند، مىرود.
کارکردها و جنبههای مختلف بازی کودکان
جنبه اجتماعى: کودک حین بازى یاد مىگیرد که چطور با کودکان دیگر ارتباط برقرار کند، در صورت بروز مشکل چطور حل مسئله کند، تعامل با بزرگسالان را یاد مىگیرد.
کارکرد جسمانى: فعالیتهایى که کودکان حین بازى انجام مىدهند باعث تحرک و قوىتر شدن عضلات کوچک و بزرگ آنها مىشود. به طور مثال هنگام بازى با مکعبها، خمیر و شن عضلات کوچک آنها به حرکت درمىآید و به هنگام دویدن و پریدن عضلات بزرگتر بدنشان به حرکت درمىآید پس هماهنگى و تعادل بین اعضاى بدن او به وجود مىآید.
جنبه اخلاقى: یکى از مهمترین عواملى که در تربیت اخلاقى کودک نقش دارد بازى است یعنى کودک به هنگام بازى درمىیابد براى اینکه مورد قبول و پذیرش دیگران قرار بگیرد باید راستگو و درستکار باشد. او در بازى متوجه مىشود که خوب یا بد بودن چگونه است و چه نتیجهاى را در پى دارد و این خوب یا بد بودن باعث مىشود دیگران چگونه با او رفتار کنند. مثلاً در بازى دزد و پلیس متوجه مىشود کسى که دزد است خطایى انجام داده است که منجر به تعقیب و دستگیرى او توسط پلیس شده است و به این صورت به زشتى و غیراخلاقى بودن دزدى پى مىبرد و در نهایت عدالت اجتماعى را مىآموزد.
کودک به وسیله بازى چه توانایىهایى کسب مىکند؟
کودک حین بازى استقلال، ابتکار و خلاقیت، کنجکاوى، اعتماد به نفس، عزت نفس، اطمینان به دیگران و توانایى حل مسئله را مىآموزد. کودک حین بازى چگونه رفتار کردن با دیگران را تمرین مىکند و با اصول زندگى اجتماعى آشنا مىشود. رعایت حقوق دیگران و عادل بودن را مىآموزد، نفوذ کردن در گروه همسالان و جلب توجه آنان و همچنین کمک و حمایت از افراد ضعیفتر را مىآموزد. با نظم و ترتیب آشنا مىشود، مشارکت، همدلى و همیارى با همسالان را کسب مىکند بنابراین موجب ارتباط بیشتر او با دنیاى بیرون مىشود، حس رقابتجویى و رقابت سالم در او برانگیخته مىشود، طعم پیروزى را مىچشد و گاهى نیز شکست را تجربه مىکند، خویشتندارى را کسب مىکند، قدرت ابراز وجود پیدا مىکند و از خجالت، کمرویى، ترس و نگرانى، خشونت و سوءرفتار رهایى مىیابد، پس در نتیجه باعث رشد فردى او نیز خواهد شد.
محروم بودن کودک از بازى چه تبعاتى دارد؟
کودکانى که فاقد هرگونه اسباببازى هستند یا امکانات کمترى براى بازى دارند از لحاظ رشد شناختى و ذهنی، عاطفى و جسمانى از همسالان خود عقبتر هستند. آنها با مشکلات یادگیرى بیشترى در دوران مدرسه روبهرو مىشوند، چون کمتر بازى کردهاند یا اینکه بازىهاى آنان چندان پیچیده نبوده و از تنوع کمترى برخوردار بوده است. کودکانى که بازىهاى گروهى و دستهجمعى نداشتهاند، افرادى خودخواه و فاقد توانایى لازم در جهت ارتباط برقرار کردن با دیگران هستند؛ و در نهایت بازى براى کودکان همانند تنفسکردن لازم و ضرورى است. اگر والدین و مربیان بستر مناسبى را براى این موضوع مهم فراهم کنند کودک فعالتر خواهد شد و بیشتر یاد مىگیرد. هوش او بیشتر شده و رشد، تحول و تکامل همهجانبه مىیابد ولى در صورتى که به بازى کودکانه آنها کمتوجهى شود و پمکانات لازم براى بازى آنها مهیا نکنند، در واقع آنها را از زندگىکردن محروم کردهاند.
* روانشناس بالینى