جوان آنلاین: در دنیایی که دیگر مرز‌های جغرافیایی نمی‌تواند جلوی پیامد‌های بحران‌های زیست‌محیطی را بگیرد، لایه ازون، این سپر نامرئی، اما حیاتی کره زمین، همچنان نیازمند مراقبت است. صبح امروز، در مراسمی به مناسبت روز جهانی حفاظت از لایه ازون، مسئولان محیط زیست کشور با تأکید بر نقش پیشرو ایران در اجرای پروتکل مونترال اعلام کردند که گام‌های تازه‌ای برای پیوستن رسمی به اصلاحیه کیگالی در راه است؛ اصلاحیه‌ای که کاهش گاز‌های گرم‌کننده زمین را هدف گرفته است و نشانه‌ای روشن از عزم ایران برای ایفای نقش فعال در صحنه دیپلماسی محیط‌زیستی و صیانت از آینده‌ای امن‌تر برای نسل‌های بعدی به حساب می‌آید.
روز ۱۶ سپتامبر از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی حفاظت از لایه ازون تعیین شده، این نامگذاری در ۱۹ دسامبر ۲۰۰۰ انجام شد و در حقیقت بزرگداشتی برای پیمان مونترال است. معاهده بین‌المللی که در سال ۱۹۸۷ انجام شد و کشور‌ها متعهد شدند تا برای حفاظت از لایه ازون اقدام کنند.
تأکید بر مسئولیت جهانی برای حفاظت از لایه ازون
صبح امروز و به مناسبت روز جهانی حفاظت از لایه ازون، مراسمی با حضور مسئولان محیط زیستی کشور در محل سازمان حفاظت محیط زیست برگزار شد. در این نشست، شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و معاون رئیس‌جمهور با اشاره به سابقه فعالیت‌های ایران در حوزه حفاظت از لایه ازون گفت: «جمهوری اسلامی ایران با درک اهمیت این موضوع، تنها دو سال پس از شکل‌گیری کنوانسیون وین و پروتکل مونترال، به این اسناد مهم زیست‌محیطی پیوست و تعهد خود را برای ایفای نقشی فعال در این زمینه نشان داد.»
او اظهار داشت که این مشارکت فعال، نشان‌دهنده آن است که مسئله حفاظت از محیط‌زیست و آینده بشریت، فراتر از مرز‌های جغرافیایی، تفاوت‌های فرهنگی یا نژادی است و به‌عنوان یک مسئولیت مشترک جهانی باید تلقی شود.
انصاری ادامه داد: «امروز باید پیمان خود را برای تداوم مسیری که طی چهار دهه گذشته در مسیر حفظ لایه ازون طی کرده‌ایم، محکم‌تر کنیم. پروتکل مونترال با عضویت ۱۹۸ کشور، بالاترین میزان پذیرش را در میان اسناد بین‌المللی سازمان ملل دارد و ایران یکی از کشور‌های پیشگام در اجرای آن است.»
او با قدردانی از دولت برای تصویب اصلاحیه کیگالی، که نسخه‌ای تکمیلی از پروتکل مونترال است، اظهار امیدواری کرد که روند تصویب این اصلاحیه در مجلس شورای اسلامی نیز به نتیجه برسد. به گفته این مقام مسئول، با تصویب این اصلاحیه، نام ایران از فهرست کشور‌هایی که آن را نپذیرفته‌اند، خارج خواهد شد.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره محتوای این اصلاحیه توضیح داد: «بر اساس مفاد اصلاحیه کیگالی، کشور‌ها موظفند میزان استفاده از هیدروفلوروکربن‌ها (HFCs) را کاهش دهند. این در حالی است که این مواد پیش‌تر به‌عنوان جایگزینی برای گاز‌های مخرب لایه ازون معرفی شده بودند، اما اکنون مشخص شده که خود این مواد نیز در تشدید گرمایش زمین نقش دارند و باید به تدریج حذف شوند.»
انصاری همچنین گزارشی از اقدامات ایران در این زمینه ارائه داد و اعلام کرد: «تا اول ژانویه ۲۰۲۵، ایران موفق به حذف واردات گاز‌ها و مواد مخرب لایه ازون شده و تاکنون بیش از ۶۷/ ۵ درصد از مصرف هیدروفلوروکربن‌ها در کشور کاهش یافته‌است.» او در پایان، با تأکید بر عزم ملی برای ادامه این مسیر، ابراز امیدواری کرد که با ترمیم لایه ازون، آینده‌ای امن‌تر و محیطی پایدارتر در انتظار نسل‌های آینده باشد.
حذف ۱۰ هزار تن گاز مخرب لایه ازون توسط ایران
در ادامه این مراسم، حسین شاهباز، مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازون، با اشاره به جایگاه ممتاز ایران در مجامع بین‌المللی مرتبط با محیط‌زیست گفت: «جمهوری اسلامی ایران در اجرای مفاد کنوانسیون وین و پروتکل مونترال، از جمله کشور‌های برتر محسوب می‌شود. این جایگاه نتیجه همکاری نزدیک دستگاه‌های اجرایی داخلی با سازمان‌های بین‌المللی است و افتخاری برای کشورمان به شمار می‌آید.»
شاهباز با اشاره به تاریخچه شکل‌گیری این اسناد بین‌المللی افزود: «در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی، دانشمندان متوجه شدند که لایه ازون در حال تحلیل رفتن است. در ابتدا گمان می‌رفت که سوخت هواپیما‌ها عامل این تخریب است، اما بعد‌ها مشخص شد که گاز‌های تولید دست بشر، عامل اصلی آن هستند. در پی این کشف، کنوانسیون وین در سال ۱۹۸۵ و پروتکل مونترال در سال ۱۹۸۷ شکل گرفتند و ایران نیز تنها دو سال بعد، به هر دو سند پیوست.» او در ادامه با بیان اینکه ایران تاکنون تشویق‌نامه‌های متعددی از مجامع بین‌المللی دریافت کرده، اظهار داشت: «این تشویق‌ها گواهی است بر عملکرد موفق ایران در اجرای تعهدات خود. با این حال، باید توجه داشت که بخشی از این تعهدات، از منظر قوانین بین‌الملل الزام‌آورند. اگر کشوری از پذیرش برخی اصلاحیه‌ها خودداری کند، ممکن است با محدودیت‌های تجاری مواجه شود. بنابراین پذیرش اصلاحاتی نظیر کیگالی، نه‌تنها ضرورت زیست‌محیطی، بلکه ضرورت دیپلماتیک نیز دارد.» مدیر دفتر طرح ملی حفاظت از لایه ازون به مجموعه اقدامات ایران نیز اشاره کرد و گفت: «در کنار کاهش، کنترل و حذف مواد مخرب لایه ازون (که تاکنون ۹ هزار و ۹۰۲ تن از این مواد حذف شده‌اند) ایران از یک دیپلماسی محیط‌زیستی فعال و هوشمند نیز بهره گرفته‌است. تلاش شده در مذاکرات بین‌المللی، از تصویب مقرراتی که فراتر از توان کشور هستند، جلوگیری شود.»
او یکی از دستاورد‌های مهم کشور را انتقال تکنولوژی و آموزش تخصصی در حوزه محیط‌زیست برشمرد: «با وجود تحریم‌ها، موفق شدیم ظرفیت مراکز آموزشی کشور را افزایش دهیم. تاکنون شش مرکز آموزش سازمان فنی‌وحرفه‌ای به تجهیزات تخصصی مرتبط با حذف گاز‌های مخرب تجهیز شده‌اند و بیش از ۸ هزار و ۱۰۰ نفر در این مراکز آموزش دیده‌اند.»
شاهباز در پایان به موضوع پایش گاز‌های وارداتی نیز اشاره کرد: «یکی دیگر از اقدامات اساسی ما، کنترل و پایش مواد مخرب وارداتی است. بر اساس ضوابط تعیین‌شده، هیچ ماده‌ای که در فهرست مواد مخرب لایه ازون قرار دارد، بدون نظارت و تأیید مراجع ذی‌ربط وارد کشور نمی‌شود.»
امید به ترمیم کامل لایه ازون تا ۲۰۶۶
در همین حین که کشور‌های عضو پروتکل مونترال همچنان به حذف تدریجی گاز‌های مخرب لایه ازون ادامه می‌دهند، نشانه‌های امیدوارکننده‌ای از ترمیم لایه ازون در مقیاس جهانی دیده می‌شود. طبق گزارش اخیر دانشمندان ناسا و اداره ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده (NOAA)، سوراخ لایه ازون بر فراز قطب جنوب در سال ۲۰۲۴، کوچک‌ترین اندازه ثبت‌شده در سال‌های اخیر را داشته است.
آنطور که نیومن، رئیس تیم تحقیقاتی لایه ازون در ناسا گفته است: «روند بهبودی تدریجی که طی دو دهه گذشته شاهد آن بوده‌ایم، نشان می‌دهد که تلاش‌های بین‌المللی برای حذف مواد مخرب، واقعاً مؤثر بوده‌اند.»
دانشمندان در این بررسی از ابزار‌های پیشرفته نظارتی از جمله ماهواره «Aura» ناسا و ماهواره‌های قطبی NOAA استفاده کرده‌اند. آنها کاهش مستمر کلروفلوئوروکربن‌ها (CFC ها) و همچنین افزایش انتقال طبیعی ازون از عرض‌های جغرافیایی شمالی به سمت قطب جنوب را دو عامل اصلی ترمیم لایه ازون معرفی کرده‌اند.
بر اساس پیش‌بینی این نهادها، اگر این روند ادامه یابد، تا سال ۲۰۶۶ ممکن است لایه ازون به طور کامل ترمیم شود. این چشم‌انداز نه‌تنها نتیجه مستقیم پروتکل مونترال است، بلکه مهر تأیید بر اثربخشی همکاری جهانی در حفاظت از زیست‌بوم زمین می‌باشد.
در دهه ۱۹۷۰، نگرانی‌ها درباره استفاده گسترده از CFCها در یخچال‌ها، اسپری‌ها، فوم‌های عایق و سیستم‌های اطفای حریق شدت گرفت؛ موادی که نقش اصلی را در تخریب لایه ازون ایفا می‌کردند. پس از کشف وسعت آسیب در دهه ۸۰، کشور‌های جهان در اقدامی هماهنگ، پروتکل مونترال را در سال ۱۹۸۷ تصویب و متعهد شدند که استفاده از این مواد را تا سال ۲۰۱۰ به‌طور کامل کنار بگذارند.
مسئولیتی فراتر از مرز‌ها
لایه ازون که در بالاترین بخش جو زمین قرار دارد، به‌عنوان چتر طبیعی زمین عمل می‌کند و ما را از پرتو‌های مضر فرابنفش خورشید محافظت می‌کند. هرگونه آسیب به این لایه، به معنای افزایش خطرات انسانی و محیط‌زیستی مانند سرطان پوست، آسیب به چشم، تخریب اکوسیستم‌های آبی و کاهش عملکرد کشاورزی است.
اکنون که داده‌های علمی و مشاهدات ماهواره‌ای از کوچک‌تر شدن سوراخ لایه ازون در قطب جنوب و روند آهسته، اما امیدوارکننده‌ی ترمیم آن حکایت دارند، اهمیت پایبندی کشور‌ها به تعهدات بین‌المللی زیست‌محیطی بیش از هر زمان دیگری آشکار شده. در چنین شرایطی، ایران که از چهار دهه پیش با پیوستن زودهنگام به کنوانسیون وین و پروتکل مونترال، نقش فعالی در این مسیر ایفا کرده، امروز نیز با حرکت به سوی تصویب نهایی اصلاحیه کیگالی، می‌تواند سهم مهم و مؤثری در تداوم این دستاورد جهانی ایفا کند؛ سهمی که نه‌فقط از جنس دیپلماسی محیط‌زیستی، بلکه نشانه‌ای از مسئولیت‌پذیری در برابر سلامت زمین و آینده نسل‌های بعدی است.
