سرویس سیاسی جوان آنلاین: به گزارش فارس، انتخابات میتواند بهعنوان عنصری وحدتآفرین در جامعه تلقی شود. از این منظر، انتخابات فرصتی را مهیا میسازد تا شهروندان برای انجام پارهای از امور مشترک ملی، محلی یا صنفی و تعیین سرنوشت خویش گردهم آیند. انتخابات مجلس شورای اسلامی همواره از مهمترین انتخاباتها از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون بوده است، زیرا مجلس در نظام حقوقی جمهوری اسلامی دارای جایگاه والا و تأثیرگذاری است. با این حال نظام فعلی انتخابات مجلس، دارای کاستیها و نواقص نظری است. صاحبنظران زیادی در خصوص این موضوع به اظهارنظر پرداختهاند.
به عنوان نمونهای از این اظهارنظرها میتوان به آخرین مصاحبه عباسعلی کدخدایی، سخنگوی شورای نگهبان با روزنامه سازندگی اشاره کرد که بیان کرده است: «نظام انتخاباتی ایران باید حزبی شود.» حزبی شدن انتخابات یک تغییر بنیادین در نظام انتخابات کشور است که در ادامه، از منظری کلانتر به آن میپردازیم.
همچنین بند ۹ از سیاستهای کلی انتخابات ابلاغی مقام معظم رهبری، فعالیت انتخاباتی را در جهت افزایش مشارکت آگاهانه و اعتماد مردم خواستار شده است. «تعیین چارچوبها و قواعد لازم برای فعالیت قانونمند و مسئولانه احزاب و تشکلهای سیاسی و اشخاص حقیقی در عرصه انتخابات مبتنی بر اصول و مبانی نظام جمهوری اسلامی ایران بهنحویکه رقابتهای انتخاباتی منجر به افزایش مشارکت آگاهانه، اعتماد، ثبات و اقتدار نظام شود.»
نقش قانون انتخابات در میزان مشارکت و همچنین نحوه انتخاب نامزدهای انتخابات انگیزهای دائمی برای نمایندگان ایجاد میکند تا این قانون را اصلاح کنند، به همین دلیل در ادوار مختلف مجلس شاهد تلاش برخی نمایندگان برای ایجاد تغییر در این قانون بودهایم که از نمونههای آخر این تلاشها میتوان به شفافیت هزینهها و نیز طرح استانی شدن انتخابات اشاره کرد.
نوع نظام انتخاباتی؛ رکن قانون انتخابات
شاید مهمترین رکن هر قانون انتخابات، نظام انتخاباتی باشد. نظام انتخاباتی موضوعهای متنوعی از قانون انتخابات را دربرمیگیرد که اهم آنها عبارتند از:
- فرمول انتخاباتی یا نحوه سرشکن شدن آرای بهدست آمده بین کرسیهای مجلس
- اندازه حوزههای انتخاباتی یا تعداد کرسیهای اختصاص یافته به هر حوزه انتخابیه
- شکل و ساختار برگهای رأی یا چگونگی انتخاب گزینهها توسط رأیدهندگان
- آستانه انتخاباتی یا حداقل آرای موردنیاز احزاب، جناحها یا افراد برای انتخاب شدن
طبعاً فرمول انتخاباتی که نهایتاً نامزدهای پیروز انتخابات را مشخص میکند، مهمترین موضوع در ساختار نظام انتخاباتی است.
انواع نظامهای انتخاباتی در دنیا
نظامهای انتخاباتی پارلمانی در دنیا به سه دسته کلی اکثریتی، تناسبی و ترکیبی تقسیم میشود.
نظام انتخاباتی اکثریتی
در الگوی اکثریتی که نظام انتخاباتی ایران مبتنی بر آن است، نامزدی که اکثریت مطلق یا نسبی آراء را به دست آورد، پیروز انتخابات است.
در این الگو ثبتنام در انتخابات اغلب به صورت انفرادی انجام میشود. پس از برگزاری انتخابات، نامزدها به ترتیب آرای کسب شده رتبهبندی و به ترتیب رتبه و با توجه به تعداد کرسیهای حوزه انتخابیه وارد مجلس میشوند. در این الگو ممکن است علاوه بر رتبه، کسب حداقلی از آراء بهعنوان شرط ورود به مجلس در نظر گرفته شود که در این صورت افرادی که حداقل موردنظر را کسب نکنند، برای انتخابات مجدد وارد مرحله دوم میشوند. در این الگو احزاب یا فهرستهای انتخاباتی هیچگونه جایگاه رسمی و قانونی برای کسب کرسیهای مجلس ندارند و شمارش رسمی آراء براساس این فهرستها انجام نمیشود.
نظام انتخاباتی تناسبی
انتخابات مجلس در بسیاری از کشورهای توسعهیافته براساس الگوی تناسبی انجام میشود. این الگو مبتنی بر فهرستهای انتخاباتی پایهگذاری شده است. در سادهترین شکل الگوی تناسبی، مردم به فهرستهای انتخاباتی که توسط گروههای سیاسی ارائه شده رأی میدهند. سپس درصد آرای کسب شده توسط هر فهرست محاسبه میشود و به هر فهرست به نسبت سهم کسب شده از کل آراء کرسی نمایندگی اختصاص مییابد. در الگوی تناسبی فهرستهای انتخاباتی به صورت «فهرستهای بسته» یا «فهرستهای باز» هستند. در فهرستهای بسته تعیین ترتیب نامزدها در فهرستهای انتخاباتی توسط گروههای سیاسی انجام شده و مردم تنها به فهرستهای انتخاباتی رأی میدهند، اما در فهرستهای باز مردم علاوه بر انتخاب فهرست موردنظر، در تعیین ترتیب نامزدها نیز مشارکت خواهند داشت.
نظام انتخاباتی ترکیبی
نظام انتخاباتی ترکیبی به صورت ترکیبی از دو نظام انتخاباتی فوق در برخی از کشورها مورداستفاده قرار میگیرد.
همانطور که بیان شد، نظام انتخاباتی کشور ما نظام اکثریتی است. ایرادات ناشی از این نظام انتخاباتی را میتوان به شکل زیر برشمرد:
در نظام انتخاباتی اکثریتی، بخش بزرگی از مردم نمایندهای نخواهند داشت. بهطور مثال میتوان به پیروزی ۳۰ بر صفر اصلاحطلبان در انتخابات مجلس دهم و پیروزی ۳۰ بر صفر اصولگرایان در انتخابات اخیر اشاره کرد که باعث عدم تحقق اراده بخش بزرگی از رأیدهندگان شده است. این موضوع را میتوان یکی از دلایل کاهش مشارکت در انتخابات در حوزههای با تعداد نماینده بالا نیز برشمرد. بخشی از مردم که نامزدهای مورد علاقه خود را از پیش بازنده مییابند، انگیزهای برای حضور در انتخابات نخواهند داشت. آمار مشارکت در انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی بهخصوص در کلانشهر تهران مؤید همین فرضیه است (طبعاً عوامل دیگری نظیر عملکرد مسئولان و تبلیغات رسانههای بیگانه نیز در این کاهش مشارکت نقش داشته است). از طرفی شهرهای دیگر نیز معمولاً به تهران چشم دوختهاند و پیشبینی در مورد نتایج انتخابات این شهر در کسب اکثریت کرسیهای مجلس آمار مشارکت در سایر حوزههای انتخابیه را نیز تحتتأثیر قرار داده و انگیزه مشارکت در انتخابات را کاهش میدهد.
ایجاد اپوزیسیون منسجم در بیرون ساختار قدرت
نداشتن نماینده در حکومت باعث رادیکال شدن رفتار معترضان و همچنین کاهش سرمایه اجتماعی نظام میشود. این در حالی است که داشتن نماینده در ساختار قدرت کشور، باعث تقویت مشارکت و حس تعلق به نظام در بین شهروندان خواهد شد.
بروز تنش در تبلیغات انتخابات
در الگوی اکثریتی مسئله پیروزی در انتخابات مسئله حضور کامل در قدرت یا حذف کامل از قدرت است که این مسئله باعث افزایش تنشهای انتخاباتی میشود.
ضعف نظارت اقلیت بر اکثریت
در الگوی فعلی، بازنده انتخابات به صورت کلی از ساختار تصمیمگیری حذف میشود و حذف کامل جریان رقیب منجر به تضعیف نظارت جریانات سیاسی بر یکدیگر و افزایش احتمال فساد خواهد شد. ایرادات مطرح شده در گزارش حاضر لزوم اصلاحات اساسی در نظام انتخاباتی را روشن میکند. با توجه به ۱۱ دوره تجربه برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، برخی پیشنهاد حزبی شدن انتخابات و مجلس را دادهاند و برخی دیگر از ایرادات تحزب سخن گفتهاند، اما باید به این نکته اذعان کرد که رفع ایرادات وارده بر قانون انتخابات کشور میتواند بسیاری از تنشهای انتخاباتی را برطرف کرده و مانع از سوءاستفاده برخی جناحها از این قانون شود. با اتخاذ الگوی مناسبی پیشبینی میشود، ضمن بهبود عدالت و افزایش تأثیر اراده مردم در تشکیل نظام سیاسی، مشارکت انتخاباتی نیز افزایش پیدا کند. در گزارشهای آتی سعی در تدوین الگوی مناسب نظام انتخاباتی خواهیم کرد.