نويسنده: پريناز مهرابي
كودكاني كه از ديوار راست بالا مي‌روند و والدين، معلمان و مربيان خود را كلافه كرده‌اند، كودكاني كه به درس، انجام به‌موقع تكاليف و حتي رفت و آمد و ساير قوانين كلاس توجهي ندارند و رفتارهاي آنان از ديد ديگران مطابق قوانين و هنجارهاي حاكم بر زندگي نيست. كودكاني كه به قول برخي از والدين از عهده انجام يك كار درست و حسابي بر‌نمي‌آيند، اما هنگام بررسي رفتارهايي كه از اين كودكان سر مي‌زند به نتايج مهمي دست پيدا مي‌كنيم كه اگر درمان و راهكارهاي صحيح را پيش بگيريم مشكلات و اختلالات رفتاري آنان رفع مي‌شود.
اختلال بيش‌فعالي attention deficit hyperactivity disorder كه به ADHD معروف است، نشانه‌ها و علامت‌هاي آن حداقل به صورت مدام حدود شش ماه طول مي‌كشد و هيچ آزمون مشخصي براي تشخيص اين اختلال وجود ندارد بلكه بيشترين نشانه‌ها و علامت‌هاي تشخيصي براي آن توسط والدين، معلمان و مربيان كودك تشخيص داده مي‌شود و اين افراد مي‌توانند بيشترين همكاري را در جهت تشخيص علائم اين بيماري با مشاوران و روانشناسان داشته باشند.
علاوه بر اين حدود 3 تا 5 درصد كودكان به اين اختلال مبتلا مي‌شوند كه شيوع آن در پسران سه برابر دختران است و معمولاً شروع آن از سه سالگي رخ مي‌دهد و تشخيص و مراجعه براي درمان هنگامي روي مي‌دهد كه كودك حداقل در محيط خانه و مدرسه رفت و آمد مي‌كند و وظايف متعددي را بر عهده دارد. علت اساسي براي اين بيماري در نظر گرفته نشده است ولي توارث و ساختارهاي ژنتيكي در آن تأثير بسيار دارد. برخي از نشانه‌هاي اين اختلال كه در كودكان و حتي نوجوانان مشهود است عبارتند از:
- اصولاً نظم‌پذيري براي اين كودكان مشكل است مثلاً هنگام خوابيدن يا بيدار شدن در ساعت‌هاي خاصي، غذا خوردن و...
- اين كودكان در رابطه با بسياري از رفتارهايي كه از خود بروز مي‌دهند اصلاً فكر نمي‌كنند و به همين خاطر در بسياري از مواقع كارهاي خطرناكي انجام مي‌دهند و هيجانات بالايي در رفتار آنها ديده مي‌شود.
- انرژي پايان‌ناپذيري دارند. انگار اسپايدرمن‌هايي خستگي‌ناپذير هستند و اصلاً آرام و قرار ندارند.
- در هنگام فعاليت‌هاي خود يا در انجام تكاليف به دقت و توجه زيادي نياز دارند و در دروسي كه به تمركز بالايي احتياج دارد همانند رياضي با مشكل مواجه مي‌شوند.
- علاوه بر اين موارد سن احتمالي براي بهبود يافتگي در اين كودكان بازه زماني نوجواني تا اوايل جواني يعني ۱۲ تا ۲۰ سالگي در نظر گرفته مي‌شود.
انواع گونه‌هاي دسته‌بندي شده كه براي اين اختلال در نظر گرفته مي‌شود به قرار زير است:
نوع بي‌دقت و بدون توجه
فرد در انجام كارهاي خود خصوصاً رفتارها و اعمالي كه به دقت بالا يا نظم زيادي احتياج دارد مشكل دارد. مثلاً در انجام تكاليف مدرسه يا بازي‌هايي همانند پازل، انواع بازي‌هاي فكري يا بازي‌هايي كه به دقت و توجه نياز دارند با مشكل مواجه مي‌شود زيرا اين كودكان توجه زيادي به جزئيات ندارند، تمركز نمي‌كنند يا كارها و فعاليت‌هاي خود را تا انتها به پايان نمي‌رسانند و كارها را به صورت نيمه‌كاره انجام مي‌دهند.
نوع تكانشي و بيش‌فعالي
در اين نوع، فرد بسيار فعال و پر انرژي است و يكي از گونه‌هاي شايع است كه بيشتر رفتارهاي پر جنب و جوش تكانشي در افراد ديده مي‌شود و از آنها سر مي‌زند همانند دويدن، پريدن، راه رفتن در كلاس و عدم توجه و رعايت قوانيني از اين دست.
نوع تركيبي و دسته آخر
در اين نوع، هر دو گونه الگوي رفتاري پيشين در كودك ديده مي‌شود، يعني عدم توجه، تمركز و بروز رفتارهاي تكانشي گفته شده. البته نبايد اين نوع رفتارها در كودكان را با شيطنتي كه خصوصاً از پسر بچه‌ها سر مي‌زند يكي دانست. حتي گاهي اوقات كودكان تخيل فعال قوي براي داستان‌پردازي دارند، به همين خاطر نبايد نيروي قوه تخيل فرزندان خود را بيماري يا اختلال برداشت كنيد. به عنوان مثال اگر كودكي با تخيل قوي يا شيطنت بالا داريد، سعي كنيد اين نيرو و انرژي را با كمك بازي كردن، ورزش كردن به طور مداوم يا داستان‌سازي و موسيقي و... فعاليت‌هايي از اين دست پرورش دهيد نه اينكه هر گونه شيطنت دوران كودكي يا قدرت تخيل قوي كه كودكان دارند را با اختلال بيش‌فعالي اشتباه بگيريد.
با كودك بيش‌فعال چه كنيم؟
اگر فرزندي با هر يك از ويژگي‌هاي اختلال بيش‌فعالي داريد با روانشناسان و مشاوران مشورت و براي درمان اين اختلال اقدام كنيد.
از روش‌هايي مانند بازي درماني براي بهبود نقص توجه يا براي كنترل خشم و تكانشگري و كنترل مديريت هيجان‌ها استفاده كنيد. به عنوان مثال يكي از بازي‌هايي كه براي كنترل هيجانات از قبيل خشم و پرخاشگري در بازي درماني در نظر گرفته مي‌شود بازي با حباب‌سازهاي دستي است كه كودك با تنفس عميق و دميدن در حلقه، حباب بزرگي مي‌سازد كه به تمركز كردن هم كمك مي‌كند. سعي كنيد براي فعاليت‌هاي گوناگوني كه كودك شما بايد انجام دهد برنامه‌ريزي كنيد تا به خوبي از عهده فعاليت‌هاي مدرسه و ساير وظايف خود بر بيايد. به عنوان مثال در برخي از درس‌ها هنگام شروع كردن، آنها را همراهي كنيد.
ساعت‌هاي درسي را بيشتر از يك ساعت براي آنها نگذاريد زيرا كودك خسته مي‌شود، پس براي او ساعت‌هايي را براي استراحت در نظر بگيريد. محرك‌هاي محيطي را كاهش بدهيد تا فرزندتان راحت‌تر تمركز كند. مثلاً تلويزيون را خاموش كنيد و با تلفن صحبت نكنيد. براي بالا بردن كيفيت انجام تكاليف براي فرزند خود پاداش‌هاي مثبت و تشويق در نظر بگيريد.
علاوه بر اين موارد همان طور كه گفته شد ورزش كردن بر بيش‌فعالي اثر گذار است زيرا ورزش مداوم باعث آزاد شدن انتقال‌دهنده‌هايي همچون دوپامين و كاهش ترشح هورمون‌هايي همچون كورتيزول مي‌شود و همين عوامل منجر به بهبود توجه و تمركز در كودكان مي‌شود و حتي يك روش براي تخليه هيجان‌هاي منفي محسوب مي‌شود.
در خاتمه تأكيد مي‌شود با مراجعه به مراكز خدمات مشاوره‌اي و بهره گرفتن از روش‌هاي رفتار درماني، روان درماني و حتي دارو درماني مي‌توان اقداماتي گسترده و اساسي براي بهبود بيش‌فعال‌ها انجام داد.
