استان قم در ناحیه مرکزی ایران و در قسمت جنوبی رشته کوه البرز قرار گرفته است. این استان در قسمت غرب دریاچه نمک و دشت کویر واقع شده و با یک شهرستان و پنج بخش به جهت همجواری با کویر از آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی برخوردار است. بر اساس آمارهای موجود بیش از 93درصد قمی ها در شهر و مابقی در روستاها ساکن هستند که یکی از دلایل پایین بودن رقم روستا نشینی در این استان را باید شرایط جغرافیایی، خشکسالی های اخیر و کم آبی آن در نظر گرفت.
***
بر اساس آمارهای موجود، طی دهه های اخیر رشد جمعیت کشور دو برابر بوده و این در شرایطی است که ميزان رشد جمعيت استان قم نسبت به كشور چهار برابر بوده است.
قبل از دهه 50 حدود يك‌سوم شهر قم را باغات سرسبز و بخش‌هاي كشاورزي تشكيل مي‌داد و در آن زمان جمعيت استان 250 هزار نفر بود اما حالا جمعيت قم به يك ميليون و 200 هزار نفر رسیده است. هم اکنون 35 هزار هكتار از عرصه منابع طبيعي استان قم تبديل به ساختمان شده است که با نگاه کارشناسان، اين رقم حکایت از فاجعه بزرگي دارد كه به دست بشر انجام شده و عواقبش هر روز بیشتر از روز قبل نمایان می شود.
در مورد وسایل نقلیه نیز همه چیز تغییر کرده به نحوی که امروزه بیش از 155 هزار خودرو در شهر قم مشغول به تردد هستند. اين تعداد خودرو برابر با هر خانواده يك خودرو در شهر است و لحظه به لحظه بر تعداد آنها هم افزوده مي‌شود.
آبها، آب می روند
مشکلات زیست محیطی قم به جایی رسیده که طی خشکسالی های اخیر و متعاقب آن با کم شدن آب، کشاورزی این استان به مخاطره افتاده و نیازمند برنامه ریزی و حمایت های ویژه ای است.
چندی پیش یکی از مسئولان استان قم، آورد آب در دهه 50 به قم را 500 ميليون متر مكعب ذكر كرده و گفته بود "از اين ميزان آب هيچ سهمي در حال حاضر نداريم. هرچند پروژه آبرساني از سرشاخه‌هاي دز به استان قم، كمك مناسبي به كم آبي استان مي‌كند، اما با رسيدن اين آب به قم تنها يك چهارم ميزان ورودي كه از دست داده‌ايم جبران خواهد شد."
با اینکه در دهه 50 چیزی حدود 50 كارخانه و كارگاه در قم فعالیت می کردند، حالا اين رقم به 3 هزار واحد صنعتي و توليدي رسيده كه اين اعداد را باید حاصل قرباني كردن عرصه های منابع طبيعي در نظر بگیریم.
این یک حرف تکراریست که براي رفع مشكلات در زمينه منابع طبيعي بايد برنامه‌ريزي مناسبي انجام شود، اما حقیقت امر این است که تعامل ميان دستگاه‌هاي مرتبط با منابع طبيعي و آبخيزداري بايد هدفمند باشد تا با اهداف مشترك بتوان اين چالش را برطرف كرد.
حرف های زیبا اما بی اثر
چندی پیش استاندار جدید قم شرایط این استان در زمینه کشاورزی و دامپروری را نسبت به میانگین‌های کشوری مثبت ارزیابی و کمک‌رسانی در این امر را از اولویت‌های کاری خود عنوان کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق صالحی‌منش با بیان اینکه کشاورزی و دامپروری بخش اعظمی از نیازهای روزمره مردم را تامین می‌کنند، خواستار تکریم تلاشگران این عرصه و تسریع در انجام امور اداری کشاورزان شد.
استاندار قم با اشاره به شرایط نامساعد آب و هوای استان قم، تلاش کشاورزان و دامپروران قمی در تولید بخش قابل توجهی از فرآورده‌های کشاورزی و دامی کشور را ستودنی عنوان کرد و خدمت در این عرصه را مجاهدت در راه خدا دانست.
البته درست یکسال پیش و در چنین روزهایی، استاندار وقت قم نیز گفته بود که در سال جاری(1391) بیش از دو هزار و 740 میلیارد ريال اعتبار به توسعه بخش کشاورزی استان قم اختصاص یافته است و توانسته با تصويب 2000 ميليارد ريال در قالب هزار و 21 طرح، دو هزار و 973 فرصت شغلی ایجاد نمايد.
البته آقای کرم رضا پیریایی هم مثل اکثر مسئولان دیگر به اهمیت برنامه ریزی بلند مدت در حوزه بخش کشاورزی اشاره کرده و برنامه ریزی در حوزه کشاورزی را موجب تسریع در خودکفایی اين بخش و ايجاد فرصت هاي شغلي پايدار عنوان کرده بود ولی از برنامه های عملی و کارآمد که در کوتاه مدت نتیجه بخش باشد حرفی به میان نیاورده بود.
به هر حال با "حلوا، حلوا کردن دهان شیرین نمی شود" و واقعیت این است که کشاورزان قمی از بی آبی رنج می برند و نیازمند برنامه هایی کارآمد برای بالا بردن بهره وریشان هستند.
باید با برنامه پیش رفت
بر اساس گزارش های موجود، متوسط بارندگی 30 ساله در جهان 830 میلی‌متر بوده، که این رقم در ایران 250 میلی‌متر است و با این شرایط کشور ما در گروه خشک و فراخشک قرار می‌گیرد. حال اگر بدانیم آمار و ارقامی که اعلام شده در استان قم 142 میلی‌متر است انوقت پی می بریم که منابع آبی قم به شدت محدود است.
در مناطقی که کشاورزی بر اساس آبیاری مستقیم انجام می شود، لزوم توجه به زمان و میزان آبیاری بسیار مهم است. با توجه به اینکه اغلب کشاورزان قمی نیز نوع کشتشان آبی است مهمترین کاری که باید در زمان کشت و بخصوص ماه جاری انجام دهند، آبیاری به موقع محصولاتشان است.
با اینکه همگان به این امر اذعان دارند که کشاورزان زحمت و هزینه‌های زیادی متحمل می‌شوند تا فرآیند کاشت را انجام دهند، اما کارشناسان حوزه کشاورزی معتقدند اگر آبیاری، مبارزه با آفات و تغذیه گیاه توسط کشاورزان به موقع انجام شود در تمام نقاط ایران، از جمله استان قم نیز می‌توان رکوردهای خوبی در تولید محصولات زراعی به ثبت رساند.
افزایش محصول با مدیریت صحیح
تقریبا کشت غلات را باید با خلقت انسان و زندگی او بر روی زمین برابر دانست. از همان زمان غلات در تامین غذای بشر نقش اول را ایفا می‌کنند و آثار به دست آمده توسط باستان شناسان نشان می دهد که در تمدن‌های اولیه بشری نیز به کشت این نوع از گیاهان اقدام می شده.
در استان قم به خاطر ویژ گی های آب و هوایی اش تنها سه نوع از انواع غلات را می تواند کشت کرد، یعنی گندم، جو و کلزا.
بر اساس آمارهایی که اداره زراعت قم منتشر کرده است، در سال‌جاری 11 هزار و 706 هکتار از اراضی استان گندم و نزدیک به 23 هزار و 170 هکتار زیر کشت جو قرار داشته است.
احمد کریمی رئیس اداره زراعت شهرستان قم معتقد است محصولات غله استان از نوع محصولاتی هستند که بسیار مدیریت‌پذیر بوده و کشاورز می‌تواند با استفاده از مدیریت صحیح تولید خود را افزایش دهد.
چون وضعیت آب و هوایی قم خاص و گرم است کشاورزان در این فصل از سال مرحله کاشت گندم و جو و کلزا را به پایان رسانده و حالا باید به فکر داشت باشند و مهمترین کاری که سازمان جهاد کشاورزی و دیگر نهادهای حمایتی می توانند در این دوره انجام دهند تامین مایحتاج و رایه خدمات فنی به آنان است تا کشاورزان برای مدیریت صحیح "داشت" برنامه ریزی درستی داشته باشند.
ناخوانده های ویرانگر
یکی از دغدغه های کشاورزان علف های هرز است. این علف ها با سرعت خاصی رشد می کنند و در مقابل گروهی از سموم نیز مقاوم هستند. آنها زودتر از محصولات اصلی رشد کرده و از رسیدن نور خورشید، مواد مغذی و دیگر املاح مورد نیاز به گیاهان دیگر جلوگیری می کنند و با ترشح ماده ای موجب خشک شدن گیاه اصلی می شوند. علف های هرز می توانند از 25 تا 90 درصد عملکرد کشاورزی را کاهش دهند که در استان قم این علف ها بیشتر شامل پنیرک، پهن برگ پیچک، شور، جودره و... است.
یکی از کارهایی که کشاورزان همیشه در دستور کار خود قرار می دهند از بین بردن علوف هرز است که باید در زمان مشخصی صورت بگیرد. وقتی این علف های مزاحم از بین بروند مواد غذایی و آب که از منابع محدود در استان قم است به طور کامل در اختیار گیاه اصلی قرار می‌گیرد.
استفاده از سموم برای از بین بردن علف های هرز یکی از راه های خشکاندن آنهاست اما علف‌کش‌ها موادی شیمیایی هستند که در محیط زیست و خاک نیز از خود آثار منفی و مخربی به جای می گذارند اما از سوی دیگر عدم استفاده از آنها تولید را به شدت کاهش می‌دهد که کشاورزان را مجبور به بهره گیری از آنها نموده.
رئیس اداره زراعت شهرستان قم با اشاره به اینکه مزرعه‌ای در استان بوده که تا 90 درصد محصولاتش به دلیل وجود علف های هرز نابود شده است، می‌گوید: کشاورزان استان قم برای کنترل علف هرز باید در زمان مناسب و از سم مناسب استفاده کنند که تاکید می شود توسط کارشناسان بررسی و توصیه‌های لازم برای کنترل آن به کشاورزان داده شود.
کریمی به روش های دیگری نیز اشاره کرده و ادامه می دهد: می شود به صورت متناوب زمین ها را زیر کشت قرار بدهیم یعنی در مزرعه‌ای که سال قبل کلزا کاشته شده امسال گندم بکاریم که به این کار مبارزه یا کنترل بیولوژیک می‌گویند.
وی ادامه می‌دهد: اما در استانی مانند قم که سطح و منابع آبی اش محدود است همه کشاورزان نمی‌توانند کنترل بیولوژیک انجام دهند و برای حل این مشکل می‌توان به جای اینکه کشاورز 2 یا سه بار در سال زراعی از علف‌کش‌ها استفاده کند با استفاده از نظر یک کارشناس یک‌بار اما به موقع این کار را انجام دهد تا علاوه بر کمتر شدن هزینه‌های مالی، آسیب به محیط زیست هم به حداقل برسد.
