جوان آنلاین: در آخرین ساعتهای ششم دی ماه، تقویم ناگهان مکثی کرد و خبری کوتاه، مخابره کرد: «بهرام بیضایی در روز تولدش درگذشت.» رفتن او نه شبیه خاموش شدن یک نام که بیشتر شبیه فروبستن کتابی قطور بود.
بهرام بیضایی از نمایشنامهنویسان، فیلمنامهنویسان، پژوهشگران و کارگردانانی بود که در کارنامه پربار هنریاش ۴۹ نمایشنامه، ۵۶ فیلمنامه و ۷۰ کتاب چاپ شده دارد. بهرام بیضایی دانشجوی انصرافی رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران بود، اما مسیر پژوهش و نوشتن برای او از دانشگاه عبور نمیکرد و بیضایی به شکلی دیگر و وسیعتر کار پژوهش در هنر را آغاز کرد.
بهرام بیضایی کار خود را از سال ۱۳۴۱ در عرصه درامنویسی و پژوهش در زمینه تئاتر آغاز کرد. او نویسندهای پرکار و هنرمند بود. نگارشهای ادبی بیضایی شامل نمایشنامهها، فیلمنامهها و برخوانیهای اوست؛ هرچند که بسیاری از آثار او به صحنه نمایش یا اکران در سینما نرسیده و به صورت کتاب منتشر شده است. موضوعات مطرح در آثار بیضایی متنوع است. او آثارش را به یک یا چند موضوع محدود معطوف نکرده است.
تألیف کتاب ارزشمند نمایش در ایران
بیضایی سالها پیش گفته بود که از سر ناامیدی و ناچاری به نوشتن رو آورد. یکی از مهمترین آثار پژوهشی بیضایی کتاب «نمایش در ایران» است. این کتاب در ابتدا به قصد کتاب شدن تألیف نشد و سلسله اتفاقاتی موجب منتشر شدن آن شد. این همان موضوعی بود که قرار بود بیضایی در زمان دانشگاه به عنوان پایاننامه کار کند ولی در کمال شگفتی با تمسخر مدیر گروه وقت هنر مبنی بر وجود نداشتن ریشههای نمایش و تاریخ آن در ایران روبهرو شد.
همین برخورد باعث میشود بیضایی قید درس و دانشگاه را بزند. سالها بعد این کتاب، تبدیل به جدیترین، علمیترین وکتاب قابل استناد درباره تاریخچه نمایش در ایران شد.
بیضایی اولین هنرمندی بود که نیاز و ضرورت تحقیق درباره میراث گذشتگان در حوزه نمایش را درک کرد و در جوانی با تحقیق روی نسخ تعزیه سرآغاز فصلی جدید در هنرهای نمایش ایرانی را رقم زد. بیضایی فیلمنامهای بسیار شاخص و بارز و متأثر از همه پژوهشهایش به روی تعزیه دارد و آن فیلمنامه «روز واقعه» است. این اثر درخشانترین اثر سینمایی درباره وقایع کربلا و شهادت امام حسین (ع) است.
پایهگذاری موج نو در تئاتر
بیضایی از معدود هنرمندانی است که هم در صحنه تئاتر کارنامه درخشانی دارد و هم در صحنه سینما. او در سالهای دهه ۴۰ کتابهایی را درباره تئاتر در ژاپن، چین و ایران منتشر کرد و به صورت جدی به نوشتن نمایشنامه پرداخت و در سال ۱۳۴۵ اولین نمایش خود را کارگردانی کرد.
او به همراه اکبر رادی جزو پایهگذاران موج نوی نمایشنامهنویسی ایران به شمار میرود. بسیاری از آثار بیضایی موضوعاتی ملی دارند و او در نگارش این آثار، از اسطورههای سرزمینش بهره فراوانی میبرد. او در آثاری، چون آرش، اژدهاک، کارنامه بندار بیدخش، شب هزار و یکم، سیاوشخوانی و سهراب کشی به شکل صریح از موضوعات ملی و اسطورهای صحبت میکند. او به اشکال گوناگون سعی در بازگویی اساطیر کهن ایرانی دارد و این زمینه، خود نیز دست به اسطورهآفرینی میزند و گاهی نیز خوانش جدید از اسطورههای کهن ارائه میدهد. بیضایی اسطورههای ایرانی را میشناسد، رد پا و نمود آنها را در زندگی و فرهنگ مردم میبیند و آنها را در چارچوب فیلم و تئاتر نمایش میدهد.
توجه به اسطوره
به گمان بیضایی عصر اساطیر هرگز نمیگذرد و انسان در طول تاریخ اسطورهها را مناسب تحول نیازهایش به شکل تازهتری در آورده است. این نگرش، ابزاری میخواهد، چون سینما و تئاتر که نمود آنها را در زندگی انسان امروز نشان دهد. این چنین است که اسطورهها در اجتماعیترین نوشتههای بیضایی سر در میآورند.»
بیضایی نمایشنامه آرش را در ۱۹ سالگی نوشت. خودش درباره تجربه نگارش این نمایشنامه چنین میگفت: «سالهای آخر دبیرستان، فکر میکنم نهم یا دهم و سال یازدهم یا دوازدهم بود که طی دو جلسه درسی به عنوان فوقبرنامه درس انشا، پژوهشی خواندم درباره شکسپیر و آثارش. همین سالها بود که یکی دوتا نمایشنامه هم نوشتم، بدون اینکه تصور خیلی روشنی از اجرا داشته باشم. در واقع شاید بشود گفت اهمیت آن نمایشنامهها در جستوجوی زبان و کلمه بود. بعدها آرش را نوشتم. فکر میکنم سال ۳۸ یا ۳۹. نسخه اولش را و بلافاصله بعد از آن اژدهاک را نوشتم.»
تکیه بر زبان شعر
بیضایی همواره میکوشید تا با تکیه بر زبان شعری و غنای ادبیات کلاسیک ایران، نوعی از نظم حماسی را به نثر نمایشنامه وارد کند و این مسئله محتوایی با تغییر فرمی که حاوی تزریق ساختار تعزیه و نقّالی به تئاتر برای گرفتن کارکرد درام در صحنه بود، همراه میشد تا نوع جدیدی از تعامل فرم و محتوا را برایمان، یادآور شود.
نمایشنامه «مجلس ضربت خوردن» یکی از مطرحترین آثار بیضایی است. بهرام بیضایی در «مجلس ضربت زدن» ابتدا اندیشه را در آنها شعلهور میکند و سپس اشک حاصل از شناخت را بر دیدگان جاری میسازد. ۲۵سال پیش در سالی که به نام حضرت علی (ع) نامگذاری شده بود، به بهرام بیضایی سفارش داده شد تا نمایشنامهای درباره نخستین امام شیعیان بنویسد و با گذشت سالها این نمایشنامه بهترین اثر نوشته شده درباره امام اول شیعیان است.
قلم بیضایی پرتلاش و خستگیناپذیر بود. انبوه آثار نوشتاری او در سینما و تئاتر، نشان از قدرت بالای بیضایی در پژوهش و پرکاریاش دارد. آثار بهرام بیضایی پیوندی عمیق و ناگسستنی با اسطوره و آیین دارند. او تاریخ و واقعیت را با آنچه در ناخودآگاه ذهن اسطوره اندیشش حک شده، به خوبی درمیآمیزد و با دگردیسی اسطوره، اسطورهشکنی و بازآفرینی اسطوره، ساختار روایی ویژه آثارناب هنریاش را با توجه به تحولات اجتماعی امروز سامان میدهد.
