جوان آنلاین: خبر خشک شدن منبع آب برخی روستا‌ها به ویژه روستا‌های فلات مرکزی، نگرانی‌ها درباره مهاجرت اجباری روستاییان به شهر‌های بزرگ از جمله تهران را افزایش داده است. سیاستگذار به جای تمرکز بر چاره‌جویی این مهاجرت اجباری در مقصد فکر جدی‌تری برای حل چالش مهاجرت از مبدأ داشته باشد.
آبرسانی به بیش از ۳۰۰ روستای یزد با تانکر خبری بود که در هفته اول شهریور منتشر شد. محمد فاتحی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب روستایی استان یزد با اعلام این خبر گفت: به‌علت خشکسالی‌های چندین سال گذشته و کاهش بارندگی در سال آبی جاری، بسیاری از منابع محلی آب استان تحت‌تأثیر خشکسالی قرار گرفته و با کمبود شدید ذخیره آب مواجه شده است.
فاتحی وضعیت آب در روستا‌های این استان در سال جاری را بحرانی‌تر از سال‌های قبل توصیف کرد و گفت: بی‌آبی بر کشاورزی و بهداشت مردم مناطق روستایی استان تأثیر فراوان می‌گذارد و یکی از علل اصلی مهاجرت روستاییان به شهرها بی‌آبی در مناطق روستایی است.
بهمن نوری، استاندار خراسان شمالی نیز به تازگی در نشست خبری اخیر خود بر وخامت شرایط آبی استان تأکید کرد و گفت: از ۱۱ دشت استان، چهار دشت وضعیت بحرانی دارند، سه دشت فاقد هرگونه پتانسیل هستند و چهار دشت دیگر نیز در شرایط بسیار نامناسب به سر می‌برند. وی با اشاره به وضعیت سد‌ها تصریح کرد: سد شیروان تنها ۳ درصد آب دارد و ما به شدت نگران وضعیت آب شیروان و اسفراین هستیم. اولویت اصلی در چنین شرایطی، تأمین آب شرب مردم است، هرچند ناچاریم بخشی از آب کشاورزی را نیز از سد‌ها رها کنیم. استاندار خراسان شمالی هشدار داد: اگر فکر جدی برای آب نشود، خالی‌شدن روستا‌ها و مهاجرت گسترده اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. نوری افزود: به رئیس‌جمهور گفته‌ام اگر امروز برای آب تصمیم‌گیری نشود، فردا شاهد مهاجرت روستاییان و خالی شدن روستا‌ها خواهیم بود.
گزارش‌ها نشان می‌دهد میزان بارندگی در سال آبی جاری نسبت به سال گذشته در تمامی استان‌ها جز گیلان کاهش قابل توجهی داشته است. سیستان و بلوچستان با ۸۵ درصد، هرمزگان ۶۶ درصد و یزد ۶۳ درصد کاهش بارش در صدر استان‌های متأثر قرار دارند. به طور میانگین، بارش‌ها در کشور ۴۱درصد کاهش یافته و شش استان بیش از ۵۰ درصد کاهش بارندگی را تجربه کرده‌اند. در تهران نیز بارش‌ها ۳۰درصد کمتر شده است. حتی استان‌های شمالی گلستان و مازندران به ترتیب با ۳۹ و ۲۲درصد کاهش بارندگی مواجه شده‌اند.
تهدید امنیت غذایی با مهاجرت روستاییان
کمبود منابع آب در کنار سایر مشکلات روستاییان از جمله بیکاری، زمینه‌ساز مهاجرت آنها به شهر‌های بزرگ می‌شود. بر اساس گزارش‌ها تنها در طول سه سال اخیر حدود ۵۰۰ هزار نفر از کشاورزان شغل خود را ترک و از روستا به شهر مهاجرت کرده‌اند.
چندی پیش یکی از مدیران گروه جهادی که ماهانه جهت توزیع اقلام غذایی، بهداشتی، درمانی و فعالیت‌های جهادی در روستا‌های حوزه سیستان حضور پیدا می‌کند، با ابراز نگرانی از سرعت مهاجرات ساکنان یک روستا گفت: بیش از ۸۰ درصد ساکنان یک روستا در سیستان نسبت به حضور قبلم مهاجرت کردند و وضعیت سایر روستا‌ها هم مشابه است.
رستگارنیا افزود: پیش‌تر که جهت توزیع اقلام غذایی و بهداشتی به روستای تپه کیخا آمدم، ۲۹خانوار آنجا در حال زندگی بودند، اما حالا این تعداد به کمتر از چهار، پنج خانوار رسیده و وضعیت در روستا‌های دیگر سیستان هم به همین شکل است و بیشتر ساکنان به دلیل خشکسالی و عدم توجه به مسائل روستا مجبور به مهاجرت شده‌اند.
مهاجرت روستاییان به شهرها و کاهش تولید محصولات کشاورزی موجب افزایش انواع هزینه‌ها بر حاکمیت و مردم می‌شود و امنیت غذایی کشور را به خطر می‌اندازد. امنیت غذایی یکی از پایه‌های مهم امنیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و در یک کلام، امنیت ملی است. در بسیاری از کشورها، امنیت غذایی هم‌سنگ امنیت ملی تلقی می‌شود. امنیت غذایی در اسناد بالادستی کشور به‌صراحت تکلیف شده است. از اصل ۴۳ قانون اساسی گرفته تا سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، برنامه‌های پنج ساله توسعه و سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، همگی بر ضرورت حرکت به سمت خودکفایی در محصولات اساسی و تأمین نیاز کشور از منابع داخلی تأکید دارند.
خطر افزایش اسکان‌های غیررسمی در شهرها
علاوه بر تهدید امنیت غذایی، مهاجرت روستاییان به شهرها، حاشیه‌نشینی و مسائل مربوط به آن را تشدید می‌کند. در شرایط کنونی دست‌کم ۲میلیون خانوار در سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور زندگی می‌کنند و نزدیک به ۳۰۰ هزار خانوار از این تعداد ساکن سکونتگاه‌های غیررسمی شهر تهران نظیر دره فرحزاد و سکونتگاه‌های حاشیه تهران نظیر خلازیر هستند.
این موضوع در دومین نشست تخصصی سکونتگاه‌های غیررسمی مورد بررسی قرار گرفت و مدیران و کارشناسان حوزه بازآفرینی شهری با مرور آمار نگران‌کننده شکل‌گیری فزاینده حاشیه‌نشینی بر ضرورت تغییر رویکرد از واکنش پس از بحران به پیش‌نگری و پیشگیری تأکید کردند.
عبدالرضا گلپایگانی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران در این نشست با اشاره به خشکسالی گسترده در مناطق مرکزی کشور و مشکلات فزاینده معیشت پایدار در روستا‌ها با توجه به تغییرات اقلیمی، ریشه مشکلات امروز شهری را نادیده گرفتن مدیریت منابع و برنامه‌ریزی در گذشته به ویژه در مبدأ و مقصد مهاجرت‌ها دانست. وی تصریح کرد: اقدامات پیشگیرانه باید از مبدأ، یعنی روستا آغاز شود و تمرکز صرف بر طرح‌های شهری بدون توجه به مسائل روستایی، موجب هدررفت سرمایه‌های ملی خواهد شد.
مجید روستا، عضو هیئت مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران نیز با مرور دو دهه تجربه در ایران و جهان با موضوع سکونتگاه‌های غیررسمی بر تغییر رویکرد از واکنش پس از بحران به سمت پیش‌نگری و پیشگیری تأکید کرد.
وی محور‌های کلیدی پیشنهادی خود را شامل مدل‌سازی آماری برای پیش‌بینی با توجه و نگاه فرابخشی به سه سند علمی تدوین شده در این حوزه، توسعه مسکن اجتماعی و خدمات پایه، کنترل ساخت‌وساز غیرمجاز و ایجاد فرصت‌های شغلی جامعه محلی و حمایت از سرمایه گذاران دانست و با معرفی تجربه‌های موفق فیلیپین، برزیل و مراکش تصریح کرد تدقیق علمی در مدل‌های جهانی و بازنگری تجربه‌های پیشین کشور می‌تواند مسیر راه سیاستگذاران را روشن‌تر کند.
مصطفی آقا علی خانی، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و مدیریت شهری سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور هم با برشمردن عوامل اقتصادی، بحران مسکن و ضعف مدیریت شهری به‌عنوان دلایل گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی، مناطقی همچون قدس، بهارستان و محله میان‌آباد اسلامشهر را نمونه‌های پیچیده‌ای از پدیده سکونتگاه‌های غیر رسمی دانست. او تأکید کرد برای حل این مشکل، نگاه فرابخشی و برنامه‌ریزی یکپارچه شهری و منطقه‌ای ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، اما نمی‌توان یک نسخه واحد برای تمام محلات سکونتگاهی کشور پیچید و در این خصوص تدقیق در اقلیم و قومیت و فرهنگ امری بسیار ضروری بوده و در غیر این صورت حذف سکونتگاه‌ها پاک کردن صورت‌مسئله است. وی همچنین از مسئولان شرکت بازآفرینی شهری برای بازدید از محلات سکونتگاهی در جنوب غرب استان تهران دعوت و آمادگی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور را برای کمک در این خصوص اعلام کرد.
سیاستگذار شیوه‌های نوین آبیاری را جدی بگیرد
کارشناسان تأکید دارند حل چالش مهاجرت روستاییان از مبدأ کم‌هزینه‌تر و راهکاری پایدار‌تر است. اگرچه حل چالش کم‌آبی در روستا‌ها و حرکت به سمت شیوه‌های نوین آبیاری و اصلاح کشت هزینه‌بر است، اما آنها تأکید دارند این هزینه به مراتب کمتر از هزینه تهدید امنیت غذایی و همچنین ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی است که در اثر مهاجرت ایجاد می‌شود.
صاحبنظران حوزه کشاورزی بر این باورند که اصلاح الگوی کشت امری اجتناب‌ناپذیر و حیاتی است و این اقدام در صورتی نتیجه بخش خواهد بود که در هماهنگی کامل میان وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی انجام شود. به عبارت دیگر، مدیریت مصرف آب و برنامه‌ریزی دقیق متناسب با ظرفیت منابع آبی هر استان، شرط لازم برای پایداری کشاورزی و حفظ امنیت غذایی کشور و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها در سال‌های آینده است.
