جوان آنلاین: بر اساس نتایج به دست آمده از جدید‌ترین سرشماری بخش کشاورزی تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی کشور به حدود ۳/۴ میلیون نفر رسیده است که بیش از ۶۰درصد آنها با داشتن سنی بیش از ۵۰ سال نزدیک به سن بازنشستگی هستند.
افزایش معنادار میانگین سنی کشاورزان کشور نشان می‌دهد میانگین سنی کشاورزان شش سال پیرتر شده و به عدد ۵۳ سال رسیده است؛ موضوعی که اگر چاره‌اندیشی نشود، ممکن است زنگ خطر بحران تأمین مواد غذایی خیلی زودتر از بحران جمعیت به صدا درآید، قطعاً این بحران افزایش سن جمعیت کشاورزان کشور، خود را در سال‌های نه چندان دور نشان می‌دهد. معاون آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی معتقد است نفوذ دانش در مزارع که به افزایش بهره‌وری منجر شده است، می‌تواند جای کهولت سن بهره‌برداران را بگیرد، اما دولت باید انگیزه‌های بیشتری برای دانش‌آموختگان کشاورزی و فرزندان روستاییان ایجاد کند.
سرشماری کشاورزی نشان داد کشاورزی ما به سمت مدرن شدن پیش می‌رود ولی باید مراقب باشیم واحد‌های کشاورزی کوچک از بین نرود تا روستاییان به حاشیه شهر‌ها مهاجرت نکنند. تغییر کاربری اراضی کشاورزی پدیده بسیار خطرناکی است و عمدتاً در استان‌های مهم بخش کشاورزی ما در حال رخ دادن است. بررسی نتایج سرشماری عمومی کشاورزی در آبان سال ۱۴۰۳، تصویر دقیقی از وضعیت کشاورزی کشور ترسیم می‌کند که شامل آمار بهره‌برداران، بهره‌برداری‌ها، نوع مالکیت و همچنین فعالیت‌های زراعی، باغداری و دامی است.
در این سرشماری، بیش از ۴میلیون‌و۲۸۷هزار نفر بهره‌بردار کشاورزی در سطح کشور شناسایی شده‌اند که این افراد مدیریت مستقیم فعالیت‌های کشاورزی، دامی، زراعی یا باغی را بر عهده دارند. تعداد کل بهره‌برداری‌های کشاورزی در کشور نیز کمی کمتر بوده است. آمار منتشرشده از سوی مرکز آمار بیانگر تنوع ساختار مالکیت و بهره‌برداری در بخش کشاورزی ایران است و نشان می‌دهد همچنان بخش بزرگی از فعالیت‌های کشاورزی به صورت سنتی و از سوی خانوار‌ها انجام می‌گیرد. براساس اطلاعات جمع‌آوری‌شده، بیش از ۸۰درصد از سطح کاشت محصولات کشاورزی مربوط به سه محصول گندم، جو و برنج است. ۲ میلیون هکتار (حدود ۱۴درصد) از اراضی کشاورزی طی ۱۰سال اخیر مجهز به روش‌های نوین آبیاری شده است.
با وجود رشد چشمگیر دانش‌آموختگان مرتبط با توسعه روستایی و پای کار بودن گروه‌های جهادی و همچنین خدماتی که بعد از انقلاب اسلامی در روستا‌های کشور صورت گرفته است، این مناطق از جذابیت لازم برای زیست جوانان برخوردار نشده‌اند.
بخش کشاورزی با چالش‌های مختلفی از جمله نداشتن برنامه راهبردی و جامع، ضعف در دانش و مهارت‌های برنامه‌ریزی روستایی، کم‌توجهی به نیاز‌های اجتماعی و فرهنگی، موقتی‌بودن برنامه‌ها، غلبه رویکرد ارائه تسهیلات مالی و ارائه‌نشدن خدمات کسب‌وکار در قالب سازوکار مناسب رنج می‌برد.
تجارب جهانی نشان می‌دهد برخی کشور‌ها مجموعه‌ای از برنامه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را برای ارتقای جایگاه جوانان در مناطق روستایی در نظر گرفته‌اند.
بهبود مشارکت در سیاستگذاری، تأمین فضای اسکان و زیرساخت‌های مورد نیاز، ایجاد فضا‌هایی برای آزمایش ایده‌های نوآورانه و تسهیل ورود نیروی کار از مدرسه و دانشگاه به بخش کشاورزی و کسب‌وکار فناوری پایه از جمله این اقدامات بوده است.
در این خصوص ارژنگ جوادی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران به «جوان» می‌گوید: براساس بررسی‌های صورت گرفته در راستای ماندگاری و جذب جوانان در مناطق روستایی کشور نیاز است چارچوب جامعی از برنامه‌ها و اقدامات، تحت عنوان «برنامه اقدام جامع جذب و بهکارگیری جوانان در مناطق روستایی» تدوین و در ادامه آن احکام قانونی مناسب برای پایدارسازی چارچوب مربوط تدوین شود. وی می‌افزاید: اکنون که آخرین سرشماری از بخش کشاورزی نشان می‌دهد سن بهره‌برداران این بخش بالا رفته و ۶۰درصدشان بالای ۵۳ سال سن دارند، باید سیاست‌های متولی بخش کشاورزی در راستای تشویق بیشتر دانش‌آموختگان و اشتغال‌پذیری آنها باشد. علاوه بر این فرزندان روستاییان نیز باید اشتیاق بیشتری برای ادامه راه پدران و ماندگاری در روستا داشته باشند.
وی تأکید می‌کند: طرحی که هیئت علمی دانشگاه در قالب گزارشی به مرکز پژوهش‌های مجلس در سال جاری ارائه داده است، باید در دولت و مجلس برای آن سیاستگذاری شود چراکه امنیت غذایی کشور در گرو حفظ و ماندگاری جمعیت بهره‌بردار در روستاهاست و اگر دولت برای این بخش چاره‌اندیشی نکند، در آینده نزدیک زنگ خطر آسیب امنیت غذایی به صدا درمی آید. جوادی می‌گوید: باید آموزش‌های مهارتی دانش‌آموختگان این بخش بالا برود و کشاورزی نوین که بهره‌وری بالاتری دارد، جایگزین روش سنتی شود. باید بهره‌برداران این بخش بیمه شوند و همزمان بیمه ازکارافتادگی داشته باشند و دولت با خرید‌های حمایتی یا توزیع کود و بذر یارانه‌ای، نسل جوان، دانشگاهی و فرزندان روستاییان را برای حضور بیشتر و ادامه راه گذشتگان و پدران تشویق کند. قطعاً حمایت‌های بیمه‌ای بیشتر می‌تواند در این بخش راهگشا باشد. یکی از دلایل مهاجرت فرزندان روستایی به شهر‌ها و تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و باغات به ویلا‌های شهر‌نشینان این بود که بچه‌ها آینده روشنی برای پدران‌شان در این شغل نمی‌دیدند، از این رو برخی با فروش زمین‌ها به شهر‌ها مهاجرت کردند.
نفوذ دانش به مزارع، افزایش سن بهره‌برداران را جبران می‌کند
سیدجواد قریشی، معاون آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی در گفتوگو با «جوان» در پاسخ به اینکه دولت چه تدابیری برای حفظ امنیت غذایی کشور داشته است، می‌گوید: بعد از ۱۰ سال، مرکز آمار ایران آبان سال گذشته از بخش کشاورزی سرشماری انجام داد که نتایج خوبی دربرداشت و سیاستگذار این بخش باید براساس نتایج این سرشماری تدابیری را بیندیشد. بخش نخست این سرشماری آبان سال گذشته و بخش دوم آن در دو روز گذشته منتشر شده است. وی می‌افزاید: شاید پیر شدن جمعیت بهره‌برداران کشاورزی در نگاه نخست منفی باشد، اما همین سرشماری نشان داد نفوذ دانش به مزارع و باغات موجب رشد بهره‌وری شده است و همین امر می‌تواند کهولت سن بهره‌برداران بخش کشاورزی را جبران کند، اما کافی نیست. وی تأکید می‌کند: در این سال‌ها عمده جوانان و دانش‌آموختگان کشاورزی به سمت مشاغل دولتی نرفتند و فارغ‌التحصیلان بیشتری به نسبت گذشته وارد کار کشاورزی و دامپروری شده‌اند. خوشبختانه بخش دامداری و دامپروری اکنون از روش سنتی عبور کرده و واحد‌های پرورش دام سبک و سنگین به تکنولوژی روز دنیا مجهز شده‌اند. در بخش کشاورزی و باغی نیز با حضور نسل جوان در مزارع پیشرفت‌هایی صورت گرفته است، اما باید مشوق‌های بیشتری از سوی دولت پیش‌بینی شود.
بیش از ۶۰درصد کشاورزان با داشتن سنی بیش از ۵۰ سال نزدیک به سن بازنشستگی هستند
به گزارش مرکز آمار ایران، بر اساس نتایج به دست آمده از جدید‌ترین سرشماری بخش کشاورزی تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی کشور با میانگین سنی ۵۳ سال به حدود ۳/ ۴ میلیون نفر رسیده است که بیش از ۶۰درصد آنها با داشتن سنی بیش از ۵۰ سال نزدیک به سن بازنشستگی هستند.
این سرشماری که از تاریخ ۱۲ /۰۸/ ۱۴۰۳ تا ۲۹/ ۰۹/ ۱۴۰۳ به مدت ۴۸ روز اجرا شد، شامل شمارش همه واحد‌های تولیدی کشاورزی کشور است. ۹۲درصد بهره‌برداران بخش کشاورزی کشور مرد و ۸درصد زن هستند. بر اساس نتایج این سرشماری، حدود ۸۹ درصد از بهره‌برداری‌های کشاورزی در مناطق روستایی واقع شده است، همچنین ۵۱ درصد از بهره‌برداری‌های کشاورزی در استان‌های کرمان، خراسان‌رضوی، مازندران، فارس، گیلان، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی و خوزستان واقع شده است.
نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی
جزئیات آماری سرشماری کشاورزی نشان می‌دهد در زراعت ۵/۶ درصد، در باغداری ۸/ ۱۶ درصد و در کشت گلخانه‌ای ۱۶۱درصد، افزایش فعالیت کشاورزی نسبت به سال۱۳۹۳ داشته‌ایم که نشان‌دهنده افزایش کشت گلخانه‌ای در دهه گذشته است.
وی اظهار داشت: در حوزه دامپروری در دام سبک کاهش ۱۲ /۰ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۳ را شاهد بودیم و در دام سنگین ۲۵درصد و پرورش طیور سنتی ۹/۷ درصد کاهش نسبت به سرشماری ۱۰سال قبل داشتیم، همچنین در پرورش زنبور عسل ۵۰درصد، افزایش پرورش ماهی ۲۲درصد و پرورش کرم ابریشم ۷ /۱۰درصد افزایش نسبت به سال ۱۳۹۳ داشته‌ایم.
فعالیت بیش از ۴میلیون بهره‌بردار
در حوزه کشاورزی ۴میلیون‌و۲۸۰هزار نفر بهره‌بردار حوزه کشاورزی داریم که ۶درصد افزایش نسبت به سال ۱۳۹۳ داشته است. مساحت اراضی کشاورزی ۴۳ /۱۵ میلیون هکتار است که ۵درصد افزایش داشته است. سطح کشت گندم نسبت به سال ۱۳۹۳، ۲۹درصد افزایش و جو ۲۲درصد کاهش داشته است و در برنج نیز ۲۸درصد افزایش سطح کشت داشته‌ایم.
با اینکه تعداد بهره‌برداران دام سبک و سنگین نسبت به سال ۱۳۹۳ کاهش داشته، اما تعداد دام سبک در سرشماری ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۳۹۳، ۵ /۴۵ درصد رشد کرده است؛ ۹۲درصد بهره‌برداران بخش کشاورزی مرد و ۸درصد زن هستند در حالی که سهم زنان در سال ۱۳۹۳، ۴درصد بود.
۶۵درصد سطح کاشت گندم است، در حالی که در سال ۱۳۹۳ این رقم ۵۶درصد بود، ۴درصد سطح کشت برنج و ۱۲درصد جو است. ۶۲درصد اراضی کشاورزی، دیم و ۳۸درصد آبی است. ۵۳میلیون رأس دام سبک و ۵/۵ میلیون رأس دام سنگین در کشور داریم که ۶درصد آن شتر و گاومیش و بقیه گاو و گوساله است.
کاهش بهره‌برداری کشاورزی در استان‌های گیلان و مازندران
استفاده از آبیاری نوین از ۲۷هزاربهره‌بردار در سال ۱۳۸۲ به ۵۰۳هزار بهره‌بردار در سال۱۴۰۳ افزایش یافته است.
در استان‌های گیلان، مازندران، اصفهان و مناطق ییلاقی استان تهران کاهش بهره‌برداری کشاورزی داشته‌ایم و بر همین اساس تغییر کاربری اراضی رخ داده است. افزایش بهره‌برداران غیرساکن و مهاجرت از روستا به شهر را نیز شاهد بوده‌ایم، برخی واحد‌های کشاورزی از سوی اتباع اداره می‌شود.
ظرفیت بالای بخش کشاورزی با وجود چالش‌ها
نتایج سرشماری عمومی کشاورزی۱۴۰۳ نشان می‌دهد بخش کشاورزی ایران به رغم چالش‌های متعدد نظیر خشکسالی، کاهش منابع آبی، کهولت سن بهره‌برداران و سطح پایین سواد، همچنان از ظرفیت‌های بزرگی برخوردار است.
مشارکت گسترده خانوار‌های روستایی، حضور فعال زنان، تنوع دام و زمین و همچنین گستره وسیع فعالیت‌ها، نشان‌دهنده پویایی این بخش است، با‌این‌حال آینده کشاورزی کشور نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، آموزش بهره‌برداران، توسعه فناوری‌های نوین، تقویت بخش خصوصی، جذب نیروی جوان و اصلاح الگوی مصرف منابع طبیعی است.
سیاستگذاران باید با استفاده از این داده‌ها، استراتژی‌هایی واقع‌گرایانه برای بهبود بهره‌وری و پایداری کشاورزی تدوین کنند.
مقایسه نتایج این سرشماری با سرشماری عمومی کشاورزی سال۱۳۹۳ نشان می‌دهد:
- مساحت اراضی کشاورزی با ۳۸/ ۱۷ میلیون هکتار، ۵/ ۵درصد افزایش داشته است. «۸۹درصد اراضی کشاورزی را اراضی زراعی» و «۱۱درصد اراضی کشاورزی را اراضی باغ و قلمستان» تشکیل می‌دهد.
- مساحت اراضی زراعی با ۴۳ /۱۵ میلیون هکتار، ۵درصد افزایش داشته است. ۳۸درصد اراضی زراعی کشور آبی و ۶۲درصد اراضی زراعی کشور دیم بوده است. ۸۰درصد اراضی زراعی کشور زیر کشت و ۲۰درصد تحت آیش بوده است.
- تعداد بهره‌برداری‌های دارای فعالیت کشت گلخانه‌ای، ۳۶ هزارو ۳۰۵ بهره‌برداری است که نسبت به سرشماری گذشته، بیش از ۱۶۰درصد افزایش داشته است.
- تعداد بهره‌برداری‌های دارای فعالیت پرورش ماهی و میگو، ۱۶ هزارو۳۸۲بهره‌برداری است که نسبت به سرشماری ۱۳۹۳، حدود ۲۴درصد افزایش داشته است.
- تعداد بهره‌برداری‌های دارای فعالیت پرورش زنبور عسل، ۸۱ هزارو۳۵۲بهره‌برداری است که نسبت به سرشماری۱۳۹۳، ۵۶درصد افزایش داشته است.
- تعداد بهره‌برداری‌های دارای فعالیت پرورش کرم ابریشم ۹ هزارو۵۶۶بهره‌برداری است که در مقایسه با سرشماری گذشته، ۷/ ۱۰ درصد افزایش داشته است.
- تعداد بهره‌برداری‌های دارای پرورش طیور به روش سنتی، ۱۲/ ۱ میلیون بهره‌برداری است که نسبت به سرشماری قبلی، ۸درصد کاهش داشته است.
