مجید رحمتی، شاعر و استاد ادبیات:‌

خدشه به زبان فارسی ما را از ریشه‌های‌مان جدا می‌کند

جوان آنلاین: پل ارتباطی میان والدین و فرزندان کلمه‌ها هستند. کودک، سخن گفتن را از آغوش مادر آغاز می‌کند و با لالایی‌ها، قصه‌ها و گفت‌و‌گو‌های روزمره پا به دنیای زبان می‌گذارد. زبان مادری تنها ابزاری برای ارتباط نیست، بلکه حامل فرهنگ، هویت و ریشه‌های یک ملت است. حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا زبان فارسی همچنان جایگاه خود را در خانه‌ها و مدرسه‌ها حفظ کرده است؟ برای بررسی جایگاه امروز زبان فارسی با مجید رحمتی، شاعر و استاد ادبیات به گفت‌و‌گو نشستیم؛ متن کامل گفت‌و‌گو در ادامه می‌آید. 

چه ویژگی‌ها و برتری‌هایی باعث شده است زبان فارسی جهانی شود؟
زبان فارسی یکی از کهن‌ترین زبان‌های زنده دنیاست که بیش از هزار سال ادبیات مکتوب دارد و در دوره‌هایی زبان رسمی یا فرهنگی بخش‌های بزرگی از آسیای میانه، شبه‌قاره هند و حتی عثمانی بوده است. شاعران و نویسندگانی مثل حافظ، سعدی، مولوی، فردوسی و خیام آثار بی‌بدیلی خلق کرده‌اند که به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه شده و الهام‌بخش فرهنگ‌های مختلف بوده و نقش فرهنگی و تمدنی زبان فارسی اینگونه است که زبان فلسفه، عرفان و علم در دوره‌های طلایی تمدن اسلامی بود و بسیاری از متون علمی و فلسفی قرون وسطی به فارسی نوشته یا از فارسی ترجمه شده است. برخلاف برخی زبان‌ها، فارسی از نظر دستوری پیچیدگی‌های کمتری دارد (مانند فقدان جنسیت دستوری و صرف فعل ساده‌تر) که یادگیری آن را برای خارجی‌ها آسان‌تر می‌کند و پیوستگی با فرهنگ‌های مختلف دارد. فارسی همیشه پل ارتباطی میان فرهنگ‌های ایرانی، ترک، عرب و هند بوده و این میانجی‌گری فرهنگی به گستردگی آن کمک کرده است. 

با این وجود آیا به شعار «فارسی را پاس بداریم» پایبند بوده‌ایم؟
 در دهه‌های اخیر، ورود واژه‌های نوین به‌ویژه از انگلیسی بسیار شدت گرفته و در برخی حوزه‌ها مثل فناوری یا تجارت، جایگزین‌های فارسی کمتر جا افتاده‌اند و فرهنگستان زبان و ادب فارسی بار‌ها تلاش کرده جایگزین‌های فارسی برای واژه‌های بیگانه بسازد مانند «رایانه» به جای «کامپیوتر»، اما موفقیت این واژه‌ها در بین مردم متفاوت بوده است. در محاوره روزمره نیز بسیاری از مردم به راحتی واژه‌های بیگانه را به کار می‌برند و گاهی واژه‌های فارسی رسمی را ناآشنا یا نامأنوس می‌یابند. در مجموع می‌توان گفت حساسیت فرهنگی نسبت به حفظ زبان وجود دارد، اما پایبندی عملی همواره کامل و پیگیر نبوده است. 

از نگاه شما دلیل ضعف بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان در خوانش و نگارش زبان و ادبیات فارسی چیست؟
متأسفانه باید این حقیقت را پذیرفت که در نظام آموزشی امروز بسیاری از شیوه‌های تدریس همچنان مبتنی بر حفظ کردن و تکرار است، نه بر مهارت‌آموزی و خلاقیت. دانش‌آموزان کمتر فرصت می‌یابند به طور فعال با متن‌ها کار یا مهارت نگارش را به صورت عملی تمرین کنند و کاهش سرانه مطالعه و گسترش رسانه‌های تصویری و مجازی باعث شده نسل جوان کمتر با متن‌های جدی و ادبی سر و کار داشته باشد و مهارت خواندن و درک مطلب کاهش یابد. دانش‌آموزان و دانشجویان کمتر می‌بینند که زبان و ادبیات فارسی چگونه می‌تواند در زندگی واقعی و حرفه‌ای‌شان کاربرد داشته باشد. این باعث افت انگیزه برای یادگیری عمیق می‌شود و همچنین نفوذ زبان‌های خارجی به ویژه انگلیسی در گفتار و نوشتار روزمره گاهی باعث می‌شود زبان فارسی رسمی برای جوانان ناآشنا یا حتی دشوار به نظر برسد. درخصوص مهارت‌هایی مثل جمله‌سازی، انشانویسی و درک مطلب نیز گاهی در مقاطع ابتدایی به‌خوبی آموزش داده نمی‌شوند. 

چرا بسیاری از خانواده‌ها به یادگیری زبان انگلیسی برای فرزندان خود بیشتر اهمیت می‌دهند در حالی که هنوز متون فارسی را درست نمی‌خوانند؟ 
سؤال بسیار مهمی مطرح کردید. یکی از دلایل اصلی این است که بسیاری از خانواده‌ها زبان انگلیسی را به عنوان کلید موفقیت در آینده می‌بینند، چه از نظر تحصیلی، چه شغلی و حتی مهاجرت. والدین معمولاً تحت تأثیر این باور قرار دارند که تسلط بر زبان انگلیسی می‌تواند فرصت‌های بهتری برای فرزندشان فراهم کند. از سوی دیگر، گاهی آگاهی کافی نسبت به اهمیت تسلط بر زبان فارسی به عنوان زبان مادری کمتر است، یا به اشتباه تصور می‌شود که یادگیری زبان دوم بدون تسلط کامل بر زبان اول مشکلی ایجاد نمی‌کند. همچنین فضای تبلیغاتی و آموزشی (مثل کلاس‌های خصوصی و مؤسسات زبان) بیشتر بر زبان‌های خارجی تأکید دارد تا تقویت مهارت‌های زبانی فارسی. 

فرهنگستان زبان فارسی چطور؟ آیا وظیفه خود را در واژه‌سازی درست انجام می‌دهد و واژه‌های مناسبی را جایگزین اصطلاحات بیگانه رایج در گفت‌و‌گو‌ها و مکاتب ما می‌کند؟
فرهنگستان زبان و ادب فارسی از آغاز تأسیسش تلاش کرده است واژه‌های بیگانه به ویژه انگلیسی، فرانسوی و عربی را با معادل‌های فارسی جایگزین کند. نمونه‌هایی مثل «رایانه» به جای «کامپیوتر»، «تلفن همراه» به جای «موبایل»، اما انتقاد‌هایی هم وجود دارد. برخی از واژه‌های پیشنهادی به دلایل مختلف از جمله سنگین بودن، نامأنوس بودن یا عدم ترویج درست هنوز جا نیفتاده‌اند. گاهی زبان علمی و تخصصی آنقدر سریع تغییر می‌کند که فرهنگستان نمی‌تواند هم‌پای آن حرکت کند. در مجموع، فرهنگستان تا حد زیادی وظیفه خود را انجام می‌دهد، اما پذیرش اجتماعی این واژه‌ها یک چالش مهم است که صرفاً با تولید واژه حل نمی‌شود بلکه به آموزش و فرهنگسازی مداوم نیاز دارد. 

اگر زبان فارسی در گفت‌و‌گو‌ها و نوشته‌های ما آسیب ببیند از نظر فرهنگی و هویتی چه آسیب‌هایی خواهیم دید؟
از آنجا که بسیاری از ارزش‌ها، آداب و رسوم و حکمت‌های قومی از طریق زبان منتقل می‌شوند، اگر زبان فارسی در گفت‌و‌گو‌ها و نوشته‌های ما آسیب ببیند، از نظر فرهنگی و هویتی چند آسیب از جمله کاهش احساس تعلق به هویت ایرانی بروز پیدا می‌کند. اگر زبان ضعیف شود، انتقال نسل به نسل نیز مختل می‌شود، چراکه زبان فارسی بستری برای تولید شعر، داستان، ضرب‌المثل‌ها و آثار هنری بوده و است. بنابراین آسیب به آن می‌تواند باعث افت کیفیت ادبی و هنری شود. آگاه باشیم اگر زبان خود را کنار بگذاریم یا ضعیف کنیم، ناخواسته بیشتر به فرهنگ‌ها و زبان‌های بیگانه وابسته می‌شویم و این ممکن است ما را از ریشه‌های خود دور کند. 

در آخر اگر بخواهید با یک بیت شعر یا یک جمله مردم را به دوست داشتن و حفظ زبان فارسی دعوت کنید چه می‌گویید؟ 
«زبان هم ز گوهر بود بی‌گمان / نگه دار این گنج،‌ای مهربان»