یکی از اصلی‌ترین دلایل شکل‌گیری فرهنگ آپارتمان‌نشینی، روند شهرنشینی، عدم توسعه فضای شهری و همچنین افزایش جمعیت شهری است. با افزایش جمعیت شهری، نیاز به فضا‌های مسکونی بیشتر شده ولی در شرایطی که با ایجاد انحصار در زمین شهری، محدودیت فضا در شهر‌ها افزایش پیدا نکرده طبیعی است که ساختمان‌های چند طبقه، آپارتمان‌ها و برج‌ها به عنوان راه‌حل به افرادی که دیگر توانایی سکونت در خانه‌های ویلایی ندارند، معرفی می‌شود و در این شرایط، فرهنگ آپارتمان‌نشینی به عنوان یکی از نماد‌های ضروری زندگی شهری به افرادی توصیه می‌شود که مجبور هستند به همراه جمعیت یکی از محله‌های قدیم در یک برج زندگی کنند.
مزایا و معایب آپارتمان‌ها و خانه‌های ویلایی
با وجود اینکه اکنون به نوعی انتخاب آپارتمان و برج برای زندگی تبدیل به نوعی اجبار برای خانواده‌ها شده ولی زندگی در آپارتمان و خانه‌های ویلایی هر کدام مزایا و معایب خود را نیز دارند. از جمله مزایای زندگی در آپارتمان این است که برخی از امکانات اجتماعی مانند محل‌های اجتماعات در برخی آپارتمان‌ها وجود دارد و همچنین امنیت در آپارتمان‌ها بیشتر است و احتمال وقوع سرقت و جرم در آن کمتر برآورد می‌شود، اما معایب زندگی در آپارتمان نیز این است که فضای زندگی کوچک‌تر و احتمال نداشتن فضای بیرونی مناسب برای کودکان و حیوانات خانواده بیشتر است همچنین در برخی آپارتمان‌ها امکانات مشترک مانند پارکینگ و آسانسور ممکن است محدود باشد. از سوی دیگر صدا‌های مزاحم مرتبط در آپارتمان‌ها بیشتر است و کیفیت هوای آپارتمان‌ها نیز به دلیل نبود فضای بیرونی مناسب، ممکن است پایین باشد.
از طرف دیگر از جمله مزایای زندگی در خانه ویلایی فضای زیاد برای زندگی و فعالیت‌های خانوادگی است و احتمال داشتن فضای بیرونی مناسب برای کودکان بیشتر است، همچنین خانه ویلایی معمولاً در منطقه‌های خلوت و آرام و با دسترسی آسان به فضا‌های سبز و طبیعی قرار دارند، فضای خصوصی بیشتری در این خانه‌ها وجود دارد و امکاناتی مانند پارکینگ محدود نیستند، فضای مشترک نیز کمتر صدا‌های مزاحم دارد، البته زندگی در خانه ویلایی بدون عیب هم نیست؛ مثلاً هزینه نگهداری و نظافت بیشتری نسبت به آپارتمان دارد، احتمال وقوع سرقت و جرم در این خانه‌ها بیشتر است، هزینه گرمایش و سرمایش بیشتری نسبت به آپارتمان دارد و در مجموع هزینه نگهداری و مراقبت از خانه ویلایی بیشتر از خانه‌های ویلایی متصور است.
مزایا و معایب فرهنگی و اجتماعی آپارتمان‌نشینی
یکی دیگر از موضوعات خیلی مهم در خصوص زندگی آپارتمانی، کمتر شدن ارتباطات اجتماعی میان افراد است و معمولاً این ارتباطات بیشتر به شکل موقت و تصادفی انجام می‌شود؛ موضوعی که می‌تواند منجر به افزایش احساس تنهایی و عدم تعلق به جامعه در برخی افراد شود، اما از سوی دیگر، در فرهنگ آپارتمان‌نشینی، اطلاعات و تجربیات به راحتی در فضای مشترک ساختمان قابل انتقال هستند و این موضوع می‌تواند موجب ارتقای سطح فرهنگی جامعه شود البته با وجود تسهیل‌گیری که عصر ارتباطات داشته ولی هنوز برخی افراد با یکدیگر آشنا نیستند و خود این موضوع می‌تواند موجب ایجاد احساس بی تفاوتی و انزوا در برخی از افراد شود.
در هر صورت فرهنگ آپارتمان‌نشینی به عنوان یک پدیده اجتماعی می‌تواند تأثیرات مختلفی بر رفتارها، نگرش‌ها و فرهنگ جامعه داشته باشد. این پدیده را می‌توان به دو صورت مثبت و منفی در نظر گرفت. در صورتی که شرایط بهینه برای ارتباطات اجتماعی و ایجاد ارتباطات بین افراد فراهم شود، آپارتمان‌نشینی می‌تواند به عنوان یک محیط مساعد برای رشد و توسعه جامعه به کار گرفته شود ولی اگر ارتباطات اجتماعی در فضای آپارتمان‌نشینی کم شود، می‌تواند به عنوان عاملی برای ایجاد احساس بی‌انگیزگی، تنهایی و انزوا در جامعه باشد. بنابراین برای به حداکثر رساندن مزایای فرهنگ آپارتمان‌نشینی و کاهش معایب آن، باید به ارتقای سطح روابط اجتماعی و تعاملات میان ساکنان توجه شود و شرایط مناسبی برای ایجاد ارتباطات مؤثر، میان فرهنگ‌ها و انواع تعاملات اجتماعی فراهم شود.
از سوی دیگر هرچند آپارتمان‌نشینی به عنوان نوعی فرهنگ زندگی در بسیاری از کشور‌ها رواج دارد و این روز‌ها به عنوان بخشی مهمی از زندگی عمومی در کلانشهر‌های ایران نیز محسوب می‌شود ولی تعارض آن با برخی از ارزش‌ها و فرهنگ‌های ایرانی را نیز می‌توان شاهد بود. در فرهنگ ایرانی، مفاهیمی مانند خانواده، نزدیکی و رابطه با محیط زیست بسیار مهم هستند. در این فرهنگ، مردم به شدت به نزدیکی با خانواده خود و زندگی در خانه‌های مستقل علاقه دارند. به همین دلیل قابل پیش بینی است که برای بخش زیادی از افراد، زندگی در آپارتمان‌های بلند‌مرتبه که اغلب به صورت چند واحدی هستند و بازدهی فضایی کمتری دارند، با فرهنگ ایرانی در تعارض باشد.
همچنین در فرهنگ ایرانی، نقش همسایگی و روابط اجتماعی بسیار مهم است. مردم ایران به دلیل فرهنگ پذیرایی و مهمان‌نوازی خود، به برقراری روابط و ارتباط با همسایگان خود اهمیت می‌دهند. در حالی که در آپارتمان‌های بلند‌مرتبه، این نوع روابط و ارتباطات به دلیل شرایط محدودتر، ممکن است کمتر شود.
روش‌های ارتقای روابط اجتماعی در آپارتمان
با وجود همه این تعارض‌ها، در هر صورت آپارتمان نشینی بخشی از فضای حاکم بر جامعه فعلی ایران است و لازم است برای ارتقای روابط اجتماعی در این فضا راهکار‌هایی به کار گرفته شود، از جمله راهکار‌هایی که در این خصوص می‌توان مدنظر داشت اینکه مثلاً جلساتی برای معرفی ساکنان به یکدیگر و بحث درباره موضوعات مختلف برگزار شود، امری که می‌تواند ارتباطات میان ساکنان را تقویت کند. ایجاد فضای مشترکی مانند پارکینگ، باغچه یا سالن‌های ورزشی و بازی هم می‌تواند موجب تعامل بیشتر میان ساکنان شود. این روز‌های شبکه‌های مجازی نیز می‌توانند محلی برای ارتباط بیشتر بین افراد و کمک برای حل مشکلات یکدیگر مخصوصاً در برج‌ها و آپارتمان‌ها باشد و از این نظر پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند روابط اجتماعی را تقویت کند و امکان تبادل اطلاعات و تجربیات را فراهم کند.
همچنین هیئت‌مدیره ساختمان‌ها به عنوان حلقه وصل میان ساکنان ساختمان می‌توانند برگزاری برخی از فعالیت‌های مشترک مانند دورهمی‌های خانوادگی، مسابقات ورزشی، فرهنگی و هنری یا جلسات کتابخوانی بین نوجوانان را به عنوان مسیری برای ارتقای روابط اجتماعی و تعاملات بیشتر میان ساکنان مدنظر داشته باشند.
یکی دیگر از زمینه‌های موجود در ساختمان‌های بلند‌مرتبه امروزی، مسائل مالی است و ایجاد فضایی برای تبادل کالا و خدمات یا ایجاد حساب قرض الحسنه ساختمانی راهکار‌های مالی است که در ارتقای روابط در ساختمان‌ها تأثیرگذار باشد. یکی از مسائلی که می‌تواند به عنوان تهدید در ساختمان به شمار آید، مسئله تفاوت‌های فرهنگی در آپارتمان هاست ولی از سوی دیگر این فرصت هم وجود دارد که تشویق به برقراری ارتباطات بین فرهنگی و تبادل تجربیات و دانش‌های مختلف به عنوان راهکاری مؤثر برای ارتقای روابط اجتماعی در فضای آپارتمان‌ها مدنظر قرار گیرد.
در شرایطی که آپارتمان‌ها خود به عنوان محله‌های کوچکی محسوب می‌شوند، تشویق ساکنان به مشارکت و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های مشترک مانند تعمیرات و بهبود ساختمانی، می‌تواند موجب ایجاد همبستگی بین ساکنان و ارتقای روابط اجتماعی آن‌ها شود. تشویق ساکنان به تبادل تجربیات زندگی نیز می‌تواند موجب ایجاد ایجاد ارتباطات و تعاملات بیشتر میان ساکنان شود. ساکنان می‌توانند تجربیات خود را در زمینه‌های مختلف مانند آشپزی و تزئینات داخلی با یکدیگر به اشتراک بگذارند و این موضوع می‌تواند مخصوصاً در کنار ارتقای جایگاه افراد مسن در ساختمان همبستگی و ارتباطات بیشتر میان ساکنان را موجب شود.
به طور کلی، ارتقای روابط اجتماعی در فضای آپارتمان‌ها نیازمند توجه به نیاز‌های ساکنان و ایجاد فضا‌هایی برای تعاملات بیشتر میان آنان است. برای این منظور، باید روی ایجاد فضا‌های مشترک، ایجاد ارتباطات بین ساکنان و تشویق به مشارکت در تصمیم‌گیری‌های مشترک تمرکز کرد. استفاده از فضای مجازی و برگزاری جلسات اجتماعی و فعالیت‌های مشترک نیز می‌تواند به عنوان راهکار‌های مؤثر در ارتقای روابط اجتماعی در فضای آپارتمان‌ها به کار گرفته شود.
نظرات شهروندان کلانشهر‌ها درباره آپارتمان نشینی
در مجموع هر چند مسئله آپارتمان نشینی در بسیاری از جوامع دنیا در حال عمومیت پیدا کردن است، با این حال به نظر می‌رسد برخی از موضوعات اجتماعی و فرهنگی در هر کلانشهری تفاوت‌ها و مقتضیات خاص خود را دارد. بر اساس پژوهشی که چند سال پیش در مشهد در مورد فرهنگ آپارتمان‌نشینی انجام شد، عواملی مانند آگاهی از مقررات آپارتمان‌نشینی، آموزش مقررات آپارتمان‌نشینی، مشارکت اجتماعی، کنترل اجتماعی، تعلق مکانی و رضایت از زندگی آپارتمان به طور مستقیم در ارتقای فرهنگ آپارتمان‌نشینی مؤثر است.
همچنین نتایج پژوهشی در تهران نشان داد که متغیر‌های مستقلی مانند عوامل فضا- مکان و نوع معماری بر کاهش کارکرد‌های نهاد خانواده آپارتمان‌نشین، اشراف پنجره خانه‌های آپارتمان‌نشینان بر خانه‌های همسایه و مجاور بر افزایش روابط اجتماعی خارج از عرف، افزایش سوابق آپارتمان‌نشینی بر تغییر و تحول سبک و شیوه زندگی آپارتمان‌نشینی، عوامل فضا (متراژ) و تنوع قومیتی و فرهنگی بر کاهش روابط همسایگی، تأخیر در ازدواج، کاهش تعداد فرزندان، افزایش تحصیلات، مالکیت ملک، افزایش تراکم جمعیتی و خانواده، همگی بر کاهش روح دینی در زندگی آپارتمان‌نشینی و مالکیت ملک، تراکم جمعیت و افزایشِ تعداد بلوک‌های آپارتمانی بر کاهش روحیه مشارکتِ مدنی و مذهبی، دارای تأثیر مستقیم و معنادار هستند. تأثیر متغیر‌های مستقلی مانند افزایش سوابق آپارتمان‌نشینی و نوع معماری نیز بر رعایت حقوق شهروندی مستقیم و معنادار است و اکثرساکنان بر رعایت حقوق شهروندی تأکید داشتند. همچنین ۸۹ درصد ساکنان آپارتمان نشین نیز از امنیت زندگی آپارتمان‌نشینی احساس رضایت و امنیت‌خاطر داشتند.
