هر سال هنرجویان زیادی به هنرستان‌های فنیحرفهای و کاردانش می‌روند تا در رشته‌ای که انتخاب کرده‌اند، مهارت یاد بگیرند و وارد بازار کار شوند. آن‌ها در دوره تحصیلی‌شان با انبوهی از مشکلات مثل «قدیمی بودن محتوای کتب درسی»، «کمبود معلم ماهر و متخصص» و همچنین «نبود تجهیزات کامل و کافی» مواجه می‌شوند، از همین رو هنرجویان زیادی با بی‌مهارتی تمام فارغ‌التحصیل می‌شوند و به دنبال کار می‌روند، در حالی که آن‌ها حتی اعتماد‌به‌نفس‌شان را برای شروع کار نیز از دست داده‌اند، البته مشکلات دیگری نیز بر سر راه آن‌ها قرار دارد. «جوان» در گزارشی مفصل و در گفتگو با هنرجو، هنرآموز و مشاور آموزشی به این موضوع پرداخته است.
قرار بود هنرستان جایی باشد تا مهارتی را به دانش‌آموزان یاد بدهد و اصلاً تربیت نیروی کار ماهر از همین جا شروع شود. در حالی که آموزش باکیفیت و عملی به دانش‌آموزان هنرستانی در پیوستن آن‌ها به بازار کار پس از فارغ‌التحصیلی نقش کلیدی دارد، اما این موضوع مهم، مورد غفلت واقع شده است.
گاهی کلاس درس، درگیر روشن شدن کامپیوتر‌های قدیمی می‌شود
هنرجویان زیادی بودند که رؤیا در سر داشتند و می‌خواستند پس از ورود به هنرستان تبدیل به متخصصی در رشته خود شوند. آن‌ها می‌خواستند تمام تلاش‌شان را کنند تا پله‌های ترقی را در شغلی که انتخاب کرده‌اند با سرعت بیشتری طی کنند و البته چم‌وخم کار را هم به خوبی یاد بگیرند، اما پس از ورود به هنرستان و با دیدن سیستم آموزشی عجیب و غریب در آنجا، همه رؤیاهای‌شان از بین رفت و دیدند وقت‌شان به بطالت گذشته است.
حسین هودشاهی، هنرجوی فارغ‌التحصیل است. او درباره مشکلات تحصیل در هنرستان به «جوان» می‌گوید: «کتاب‌های کاردانش به خصوص رشته کامپیوتر، قدیمی و مطالبش منسوخ شده است. عملاً وقت دانش‌آموز در این رشته‌ها به هدر می‌رود، در صورتی که قرار بود آن‌ها با کمک ورود به هنرستان‌ها زودتر وارد بازار کار شوند. این در حالی است که بسیاری از کتاب‌های فنیحرفهای از سطح بسیار بالایی برخوردار است، اما متناسب با آن معلم ماهر و سیستم‌های مجهز در مدارس نیست که عملاً این محتوا هم به درد نمی‌خورد.»
«جمعیت هنرآموزان در هنرستان‌های فنیحرفهای محدود است و عمدتاً مهارت زیادی ندارند.» اینها را هودشاهی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «هنرآموزان امروز هنرجویانی هستند که به خوبی آموزش ندیده‌اند. وقتی هنرجو از مهارت کافی برخوردار نشود، در آینده تبدیل به هنرآموزی با سطح علمی پایین خواهد شد و این چرخه معیوب تکرار می‌شود.»
این هنرجوی فارغ‌التحصیل به مشکلات کمبود تجهیزات در هنرستان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «گاهی یک زنگ کلاس درسی درگیر آن می‌شود که کامپیوتر قدیمی روشن و آماده کار شود. در حالی که هنرجویان به ابزار کافی و به‌روز نیاز دارند تا با آن کار کنند و از مهارت کافی برخوردار شوند، اما نبود این امکانات، تأثیر بدی روی کیفیت آموزش آن‌ها گذاشته است.»
گذراندن دوره کارورزی با جارو زدن شرکت‌ها
درس کارورزی هنرستان یک درس عملی است که باید خارج از هنرستان و مرتبط با رشته هنرجو گذرانده شود، اما عمده کار‌هایی که از سوی شرکت‌ها به هنرجو سپرده می‌شود، کار‌های بسیار سطح پایین است که اصلاً مربوط به رشته آن‌ها نمی‌شود. از طرفی از آنجا که دوره کارورزی در تابستان انجام می‌شود و هنرآموز در این دوره وظیفه‌ای در قبال هنرجوی خود ندارد، پس برای سرکشی از او به شرکت‌ها نمی‌رود؛ مسئله‌ای که مصطفی عباسی‌نژاد، هنرآموز کامپیوتر نیز آن را تأیید می‌کند و می‌گوید: «متأسفانه نظارتی بر دوره کارورزی نیست، عمدتاً اینکه هنرجو در کجا، چه کاری انجام می‌دهد، اهمیت چندانی ندارد. در صورتی که این دوره، فرصت مناسبی است برای اینکه او به بازار کار نزدیک شود و به سمت پویایی و پیشرفت حرکت کند.»
او ادامه می‌دهد: «ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی به هنرجو این فضا را نمی‌دهند که دوره کارورزی‌اش را آنجا بگذراند. عمده شرکت‌های خصوصی نیز به آن‌ها کار‌های غیرمرتبط و پیش‌پاافتاده می‌دهند، حتی گاهی می‌گویند زمین را جارو بزنند و میز‌ها را دستمال بکشند و با چنین کار‌هایی نه تنها هنرجو برای ورود به بازار کار آماده نمی‌شود بلکه عزت نفسش را نیز از دست می‌دهد.»
بی‌توجهی آموزش و پرورش به اصلاح شرایط
آقای عباسی‌نژاد از ضعف ابزار و تجهیزات در هنرستان‌ها نیز گلایه می‌کند و می‌گوید: «باید آموزش و پرورش به وضعیت هنرستان‌ها توجه کند چراکه در فنیحرفهای و کاردانش «ابزار» حرف اول را می‌زند، به خصوص کاردانش که در آنجا کتاب خوب و هنرآموز متخصص نیز وجود ندارد.»
این معلم اظهار می‌دارد: «تصور کنید به یک مدیر هنرستان ۸۰ میلیون تومان بودجه بدهند و بخواهد کارگاه را تجهیز کند و نیاز به ۲۰ کامپیوتر داشته باشد، در چنین شرایطی او نمی‌تواند سیستم قوی تهیه کند بلکه ناچار است با کامپیوتر‌های ضعیف شرایط موجود را سروسامان دهد. آسیب این مسئله متوجه هنرآموزان می‌شود چراکه آن‌ها نمی‌توانند مباحث را به هنرجویان به درستی آموزش بدهند، بنابراین ناچار می‌شوند لپ‌تاپ شخصی تهیه کنند و آن را سرکلاس بیاورند تا با کمک آن مفاهیم را تدریس کنند.»
او با اشاره به اینکه عمده بار آموزش در هنرستان‌ها بر دوش معلم است، می‌گوید: «شرایط به گونه‌ای است که می‌بینم آموزش و پرورش برای اصلاح شرایط نامناسب هنرستان‌ها عین خیالش نیست و کاری انجام نمی‌دهد. گویا ۱۰ هنرستان خاص مورد توجه آموزش و پرورش قرار گرفته است که با بهترین تجهیزات و کیفیت آموزش به «هنرجویان خاص» درس بدهد و برایش مهم نیست که باقی هنرجویان در مدارس درجه ۳ و ۴ جامعه چه شرایطی دارند.»
نسخه منسوخ شده Word ۲۰۰۷ را آموزش می‌دهند
«مشکلات در کاردانش بیش از فنیحرفهای است.» این را مجیدرضا بیجارچی، مدیر و مشاور مجموعه آموزشی می‌گوید و توضیح می‌دهد: «سیستم کنکور بلای جان کاردانشی‌ها شده است. هنرجویان آمده‌اند مدرک بگیرند و سریع‌تر وارد بازار کار شوند، اما اگر بخواهند ادامه تحصیل دهند، باید پشت کنکور بمانند. بدتر اینکه برای شرکت در کنکور باید «کاردانش» را به صورت مستقیم و «فنیحرفهای» را به صورت غیرمستقیم بخوانند و برای قبولی در دانشگاهی خوب انرژی بگذارند.»
او ادامه می‌دهد: «در حال حاضر هنرجویان کاردانش کتب درسی مناسبی ندارند. اگر وارد سایت دفتر تألیف شوید، می‌بینید که تعدادی از کتب کاردانش همچنان «در حال تألیف» است. سؤال این است که با نبود این کتاب‌ها، هنرآموزان چه درسی بدهند؟ از خودشان به هنرجو چه بگویند؟ اصلاً استاندارد‌ها را چطور تعریف کنند؟»
بیجارچی اظهار می‌دارد: «هرچند وضعیت تهران بهتر از سایر شهرهاست، اما در کلاس‌های هنرستان‌ها تجهیزات کافی و به‌روزی وجود ندارد. علاوه بر آن بسیاری از هنرآموزان سطح علمی بالایی ندارند. در چنین شرایطی چه توقعی است که هنرجویان متخصصی از این کلاس‌ها خارج شوند؟»
این مشاور مجموعه آموزشی به نبود مشاور در هنرستان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «در یکی از رشته‌های کاردانش کتاب‌های Word ۲۰۰۷ تدریس می‌شود، یعنی نسخه حدود ۱۶ سال قبل! علاوه بر آن یک مشاوره و راهنمای خوب در مدارس کاردانش نیست، در صورتی که من حاضر بودم به صورت رایگان برای کمک به این بچه‌ها به مدارس بروم و مشاوره بدهم، اما قبول نکردند.»
او ادامه می‌دهد: «هنرجوی فنیحرفهای و کاردانش دنبال این است که نیازش را پیدا کند، اما می‌بیند آن چیزی را که نیازش هست به او نمی‌گویند و یاد نمی‌دهند. این هنرجو به دنبال کسب درآمد است و می‌خواهد مهارتی یاد بگیرد تا در آینده به درآمد بالایی برسد، اما یک مشت دروس به‌درد‌نخور به او یاد می‌دهند که نه می‌تواند کنکور بدهد تا در دانشگاه خوب درس بخواند و نه می‌تواند در بازار کار موفق شود.»
بیجارچی با بیان اینکه بی‌توجهی به هنرستان‌ها حتی در صداوسیما هم مشخص است، می‌گوید: «در حالی که اخبار صدا و سیما به کنکور رشته‌های نظری توجه زیادی دارد، اما می‌بینید که از کنکور فنی حتی یک خبر هم نیست! سازمان سنجش آموزش کشور مرجع برگزاری کنکور است و دفترچه‌های کنکور را بلافاصله ارائه می‌کند این در حالی است که پاسخنامه کنکور فنیحرفهای سال ۹۸ منتشر نشده و بعد از آن هم از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ نیز نه دفترچه و نه پاسخنامه ارائه نشد! یعنی آنقدر بچه‌های هنرستانی نادیده گرفته می‌شوند که حتی به سؤالات کنکورشان هم دسترسی ندارند.»
او می‌گوید: «هنرستان را ضعیف می‌شمارند. وقتی مسئول، مدیر و رسانه‌ای مثل صداوسیما به هنرستان‌ها بی‌توجهی می‌کنند، ناخودآگاه این حس منفی به خود هنرجویان هم منتقل می‌شود، اما اگر به این مسئله اهمیت بیشتری داده شود، هنرجویان مسیر درستی برای آینده‌شان پیدا خواهند کرد و به هدفی که آن را در ذهن‌شان پرورانده‌اند، دست خواهند یافت.»
عباس بیات، مدیرکل دفتر فنیحرفهای و کاردانش وزارت آموزش و پرورش:
مهارت‌آموزی اولویت نیست
یک‌میلیون هنرجو در ۲۰۰ رشته فنی و کاردانش مشغول تحصیلند و می‌خواهند از این مسیر مهارتی بیاموزند تا کسب‌وکار و درآمدی داشته باشند، اما مشکلاتی بر سر راه آن‌ها قرار گرفته که آن‌ها را از این هدف دور کرده است. به منظور بررسی علل بی‌بازده بودن هنرستان‌ها «جوان» با عباس بیات، مدیرکل دفتر آموزش فنیحرفهای و کاردانش معاونت آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش گفتگو کرده است.
آمار هنرجویان و هنرستان‌های کشور به چه صورت است؟
در مقطع متوسطه دوم، حدود یک‌میلیون‌و ۷۰ هزار نفر دانش‌آموز در سه پایه «دهم»، «یازدهم» و «دوازدهم» در شاخه «فنیحرفهای» و «کاردانش» مشغول تحصیل هستند که حدود ۲/۳۷ درصد از دانش‌آموزان را شامل می‌شود، البته در پایه دهم به نسبت سال گذشته ۲درصد رشد داشتیم و ۳۹درصد دانش‌آموزان در این مقطع در هنرستان‌ها هستند. همچنین حدود ۷هزار هنرستان در کشور وجود دارد که در چهار بخش صنعت خدمات کشاورزی و هنر فعالیت می‌کنند و دانش‌آموزان در دو شاخه فنیحرفهای و کاردانش در حدود ۲۰۰ رشته مشغول تحصیل هستند.
چرا عمدتاً گفته می‌شود که هنرجویان پس از فارغ‌التحصیلی از مهارت کافی برخوردار نیستند؟
این قضاوتی که صورت می‌گیرد ناظر به دو تا سه سال کرونایی است که آموزش‌های حضوری ما تعطیل شده بود چراکه به هیچ وجه نمی‌شود کار عملی در فضای مجازی انجام شود و هنرجو به مهارت دست یابد، البته در کنار آن ضعف‌های دیگری نیز وجود دارد که «مهارت‌آموزی» هنرجویان را دچار خلل کرده و این مسئله مهم را در اولویت قرار نداده است. اول اینکه تجهیزات هنرستان‌ها به اندازه استاندارد و کافی نیست و عمده تجهیزات موجود مستهلک است. علت آن هم کمبود منابعی است که در بودجه برای هنرستان‌ها در نظر گرفته شده است. در سال گذشته بودجه اعتبار تجهیزاتی که در ردیف بودجه‌ای آموزش و پرورش تعیین شد ۶۷ میلیارد تومان بود، اما سازمان برنامه و بودجه از این رقم فقط ۴۷ میلیارد تومانش را تخصیص داده است، به همین دلیل نتواستیم تجهیزات موردنیاز را تأمین کنیم.
مشکل دیگر مربوط به مهارت و توانمندی هنرآموزان می‌شود. در سال‌های اخیر فرایند تربیت معلم در دانشگاه شهید رجایی به نحوی بود که مجبور شدیم سراغ آزمون‌های استخدامی و ماده ۲۸ برویم، یعنی استفاده از فارغ‌التحصیلانی که حتی اگر در دانشگاه‌های معتبر هم مدرک گرفته باشند، اما به لحاظ عملی مهارت لازم را ندارند که این مسئله هنرجو را با مشکل مواجه کرده است. علاوه بر آن، گاهی نیز هدایت تحصیلی به درستی اتفاق نمی‌افتد. دانش‌آموزان گاهی رشته‌هایی را انتخاب می‌کنند که آن را به خوبی نمی‌شناسند یا مورد علاقه‌شان نبوده است.
در کنار این موارد، عدم‌تناسب رشته با موقعیت‌های منطقه‌ای هم آموزش‌های فنیحرفهای را دچار آسیب کرده است. این را تأیید می‌کنید؟
بله درست است. در خیلی از استان‌ها و مناطق، توسعه متناسب با آمایش سرزمین و فرصت‌های شغلی در آن منطقه انجام نمی‌شود. به عنوان مثال در برخی از مناطق روستایی، حسابداری آموزش می‌دهیم، در صورتی که این رشته در آنجا برای دانش‌آموزان کارآمدی ندارد. در واقع به سهم کمّی توجه شده است و بنا بر این بوده که فقط سهم هنرجو افزایش پیدا کند، اما این سهم با چه کیفیتی و در چه رشته‌هایی و متناسب با بازار کار منطقه باشد، مورد غفلت واقع شده است.
راهکار و برنامه‌های شما برای حل این مشکلات چیست؟
مشکلات را بررسی کردیم و تلاش‌هایی برای تغییر این رویه در دستور کار قرار داده‌ایم. قرار است دیگر توسعه کیفی هدف اصلی‌مان باشد و توسعه کمی به شرط آنکه کیفی باشد، انجام خواهد شد. در این راستا در برنامه هفتم توسعه در قانون بودجه سنواتی این پیش‌بینی را با نهاد‌های بالادستی انجام داده‌ایم که اگر قرار است سهم توسعه افزایش پیدا کند و به ۵۰درصد برسد، باید ما‌به‌ازای آن اعتبارات لازم نیز دیده شود.
همچنین در تمام استان‌ها به بحث توسعه متوازن و مبنا قراردادن سند آمایش توجه کرده‌ایم و از استان‌ها خواسته‌ایم شغل‌ها، حرفه‌ها و کسب‌وکار‌ها را متناسب با آنچه در سند آمایش استان تعیین شده است، مبنای توسعه قرار دهند. علاوه بر اینها، راهبرد‌های دیگری نیز مدنظر داریم، مثل آموزش در محیط واقعی کار و همچنین تولیدی کردن هنرستان‌ها، به این ترتیب که شرکت‌ها، کارگاه‌ها و کارخانه‌های تولیدی و شهرک‌های صنعتی را پای کار بیاوریم و مشوق‌هایی برای‌شان در نظر بگیریم که در این خصوص نیاز به حمایت دولت و قانونگذاری مناسب است که در برنامه هفتم پیشنهاد داده‌ایم و امیدواریم به نتیجه برسد.
سامانه ملی جامع متمرکز کارآموزی و کارورزی نیاز داریم
در توسعه کیفی باید به سه‌گانه «مؤسسه»، «مجازی» و «کار واقعی» توجه شود. هنرجویان دو آموزش را در محیط هنرستان به صورت تجویزی تجربه می‌کنند:
۱- کارگاه‌ها و کلاس درس ۲- کارآموزی یا کارورزی.
اگر نگاه آسیب‌شناسانه به این دو محیط یادگیری داشته باشیم، باید بگویم در حال حاضر با دو محیط داخلی و خارجی روبه‌رو هستیم؛ محیط داخل نظام آموزشی و خارج آن.
اگر همه مؤلفه‌های کیفیت‌بخشی محیط داخلی یعنی هنرستان‌ها را هم بررسی کنیم و کیفیت آن را ارتقا دهیم، باز یک بخش مغفول مانده است و آن ارتقای کیفیت آموزش و کار مهارتی در دوره کارآموزی یا کارورزی است.
متأسفانه به دلیل اینکه آمار دقیقی از پایش وضعیت این درس در شاخه فنی و حرفه‌ای و کاردانش نداریم، حتی آسیب‌شناسی دقیقی نمی‌توانیم ارائه کنیم، اما تحقیقات میدانی در این دوره نشان می‌دهد محیط واقعی کار که از محیط‌های اصلی تربیت حرفه‌ای است، در بیشتر موارد به درستی گزینش نمی‌شود و هنرجو مهم‌ترین بخش آموزش خود را در پایه یازدهم از دست می‌دهد.
ما به شدت نیازمند سامانه ملی جامع متمرکز کارآموزی و کارورزی در آموزش و پرورش هستیم.
وقتی از همه دستگاه‌ها برای توسعه مهارت آموزی دعوت به همکاری می‌شود، باید نسبت‌ها دقیق و شفاف باشد تا بتوانیم مطالبه‌گری صحیحی داشته باشیم.
این درس دو واحدی باید مانند سایر دروس در دفتر تألیف مورد توجه قرار بگیرد و با برنامه‌ریزی درسی و کارپژوهشی با عنوان سند کارآموزی و کارورزی در آموزش‌های فنی و مهارتی در قالب ابزار سامانه ملی جامع و متمرکز ارائه شود تا هر ساله بتوان میزان مشارکت سایر دستگاه‌ها و تطبیق مهارت با دوره فوق را پایش کرد.
همچنین فرصتی ایجاد می‌شود تا همه ذی‌نفعان با نظرات و ایده‌ها به ارتقای کمی و کیفی این محیط یادگیری کمک کنند.
دوره کارآموزی و کارورزی مفید و مؤثر نقش بسیار بالایی در بالابردن اعتمادبه‌نفس هنرجویان و جذب صحیح و دقیق آن‌ها در مسیر شغلی ایشان دارد.
در برخی رشته‌ها مانند حسابداری و کامپیوتر که امروزه بیشتر میان‌رشته‌ای محسوب می‌شوند و در همه مشاغل ردپایی از آن‌ها به چشم می‌خورد، فارغ‌التحصیلان بیشتری دچار انحراف شغلی از رشته تحصیل‌شان می‌شوند و به مشاغل پردرآمد گرایش می‌یابند. در حالی که اگر مهارت هنرجو با انتخاب صحیح محل کارآموزی و صنعت متناظر در این دوره تقویت شود، کمتر شاهد این انحراف خواهیم بود.
با اینکه هدف‌گذاری شده بود سهم آموزشی هنرستان‌ها تا پایان برنامه ششم توسعه به ۵۰درصد برسد، اما این سهم هنوز به ۴۰درصد هم نرسیده است و ما به اهداف برنامه نائل نشده‌ایم. این یک عدد کلی در استان‌هاست در حالی که برخی استان‌ها با ترویج سیاست‌های تشویقی و مؤثر در حوزه مهارت‌آموزی، بالابردن سطح علمی و مهارتی هنرستان‌ها و معرفی نمونه‌های موفق به عدد ۵۰ نزدیک‌ترند. به نظرم یکی از آمار‌هایی که در خصوص توسعه کمی هنرستان‌ها نیاز داریم، همسنجی استان‌ها و همچنین همسنجی شهر‌ها یا مناطق درون استان است، برای اینکه الگوی‌های موفق را رصد کنیم و با ذکر دلایل و اقدامات آن‌ها در یک گزارش جامع بتوانیم نمونه‌ای الهام‌بخش برای سایر استان‌ها داشته باشیم.
*مشاور اجرایی دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش
سلام
