جنگ اوکراین برای سیاست بین‌الملل یک اتفاق پرتناقض، به خصوص برای ایران است. یک‌ماه قبل مطالبه روس‌ها برای تضمین برجام به همکاری‌های روسیه با ایران، مذاکرات را معلق کرد که این وضعیت متأثر از جنگ اوکراین و تحریم‌های تازه امریکا علیه روس‌ها بود. حالا همین جنگ، انریکه مورا، معاون کمیسیونر سیاست خارجی اروپا را به تهران می‌کشاند، به این امید که با پیدا کردن یک «راه‌حل میانه» مذاکرات وین را از بن‌بست خارج و در کشاکش جنگ اوکراین یک تأمین‌کننده نفت و‌گاز دیگر برای اروپا دست‌و پا کند. اروپا ممکن است در کوتاه مدت برای ثبات بازار انرژی به سمت ایران بیاید، ولی تهران باید به تداوم این روند در بلند مدت محتاطانه نگاه کند، به خصوص که در اسناد استراتژیک انرژی اتحادیه اروپا، ایران جایگاه چندانی ندارد.
«انریکه مورا» معاون کمیسیونر سیاست خارجی اتحادیه اروپا سه‌شنبه برای همین گفتگو با مقام‌های ایرانی به تهران سفر خواهد کرد. هدف سفر، به گفته جوزف بورل کمیسیونر سیاست خارجی اتحادیه اروپا خارج کردن وضعیت به بن‌بست رسیده، مذاکرات وین است که اصرار آمریکا به باقی ماندن سپاه در لیست تروریسم آن را رقم زده است. بورل به «فایننشال تایمز» گفته که مورا در سفر به تهران دنبال یک «راه میانه» برای پایان دادن به بن‌بست به وجود آمده در مذاکرات احیای برجام است. او البته نگفته که این راه حل میانه چیست، ولی روزنامه فایننشال تایمز که با بورل گفتگو کرده، نوشته که بورل در حال بررسی سناریویی است که نام سپاه پاسداران از این فهرست برداشته می‌شود، اما بخش‌هایی از آن احتمالاً در فهرست باقی خواهد ماند. تلاشی که اتحادیه اروپا برای خروج از بن‌بست پیش آمده از سه‌شنبه این هفته به آن کلید می‌زند، به گفته جوزف بورل «آخرین گلوله» باقی‌مانده برای نجات توافق برجام است. این مقام ارشد اتحادیه اروپا گفت: «به عنوان هماهنگ کننده (مذاکرات وین) در زمانی معین این پیشنهاد را به صورت رسمی روی میز ارائه می‌کنم. تنها نقطه تعادل ممکن همین نقطه خواهد بود.» با این حال، بورل در این باره چیزی نگفته که اگر سفر معاون او به تهران موفق نباشد، چه اتفاقی خواهد افتاد. پیش از این، مقام‌های امریکایی پی در پی می‌گفتند که اگر مذاکرات با ایران برای احیای برجام تا ماه فوریه (اواسط اسفند ۱۴۰۰) به نتیجه نرسد، روی گزینه‌های دیگری متمرکز خواهند شد، ولی با گذشت بیش از دو ماه از ضرب الاجل تعیین شده برای مذاکرات، همچنان احیای برجام را ممکن می‌دانند. ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه امریکا جمعه این هفته که دولت جو بایدن همچنان بازگشت دو جانبه ایالات متحده و ایران به توافق برجام را مفید می‌داند و بر این باور است که هنوز فرصت برای احیای توافق هسته‌ای وجود دارد.
تغییر در دینامیسم مناسبات؟
کمیسیونر سیاست خارجی اتحادیه اروپا در گفتگو با فایننشال تایمز از وضعیت جاری مذاکرات گلایه کرده و گفته که نمی‌شود وضع کنونی تا «ابد» ادامه پیدا کند، چون که به گفته او «در همین اثنی ایران به توسعه برنامه هسته‌ای خود ادامه می‌دهد». بورل گفته که «پرونده روی میز خود رئیس‌جمهور بایدن است، گفتگو‌های من با بلینکن (وزیر خارجه آمریکا) به حداکثر رسیده است.» او در عین حال به یک نکته قابل توجه دیگر هم توجه کرده که می‌تواند دینامیسم مذاکرات با اتحادیه اروپا را تغییر دهد. بورل در حالی خواستار سفر روز سه‌شنبه انریکه مورا معاون خود به تهران بوده که ایران به انجام این سفر «بسیار بی میل بود.» او دلیل بی میلی ایران به این سفر را بیان نکرده‌است، ولی جمله بعدی او در گفتگو با فایننشال تایمز حاوی توضیحی است که دلیل اشتیاق اروپاییان به این سفر را نشان می‌دهد. به گفته بورل، اروپاییان از توافق احتمالی با ایران «بسیار منتفع» خواهند شد و تأکید کرده که وضعیت اکنون تغییر کرده است. تغییری که بورل از آن صحبت می‌کند، چیست؟ کمیسیونر سیاست خارجی اتحادیه اروپا این تغییر را این طور توضیح می‌دهد: «برای ما (در ابتدا) این طور بود که «خوب ما به آن (برجام) نیاز نداریم» (اما) اکنون برای ما بسیار جالب است که یک تأمین کننده (نفت و گاز طبیعی) دیگر داشته باشیم و امریکایی‌ها (هم) به موفقیت دیپلماتیک نیاز دارند.» گفت و گوی بورل با فایننشال تایمز، در گرماگرم جنگ اوکراین منتشر شده، جنگی که اروپاییان را رودرروی روسیه قرار داده و آن‌ها را با چالش بزرگ تأمین انرژی روبه‌رو کرده است. بر اساس آمار‌های موجود، اروپا ۴۰درصد گاز و ۲۶درصد نفت مصرفی خود را از روسیه وارد می‌کند که جنگ اوکراین این وضعیت را چالش آمیز کرده و اینکه حالا اروپاییان می‌خواهند در این وانفسای انرژی، به احیای برجام با عینک انرژی نگاه کننده، چندان عجیب نیست.
کوتاه مدت «شاید» بلند مدت «نه»
فدریکا موگرینی، کمیسیونر قبلی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، خرداد ماه ۱۳۹۷ در گرماگرم بحث‌ها درباره خروج دونالد ترامپ رئیس جمهوری قبلی آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران گفته بود که برجام برای اروپا مسئله منافع اقتصادی نیست؛ موضوع منافع امنیتی است. او گفته بود «احتمال دستیابی ایران به سلاح اتمی در صدر این نگرانی هاست و پایبندی به توافق اتمی را بهترین راه جلوگیری از آن است.» حالا، اما صحبت‌های بورل نشان می‌دهد، نگرانی‌های اروپا از وضع انرژی در گرماگرم تنش با روسیه بر سر اوکراین دارد به نگاه امنیتی که موگرینی چهارسال قبل از آن صحبت می‌کرد، طعنه می‌زند. الکس واتانکا Alex Vatanka، مدیر برنامه ایران و عضو ارشد ابتکار مرزی اروپا در مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن می‌گوید: «تهاجم روسیه به اوکراین نقطه عطفی در سطوح مختلف برای بسیاری از کشور‌ها بوده است.» به گفته واتانکا، کانال‌های سیاسی، اقتصادی، انرژی و حمل و نقل موجود در سراسر اوراسیا غربی تحت تأثیر قرار گرفته‌اند: «اخیراً، آلمان و قطر یک شراکت انرژی بلندمدت برای تحویل گاز طبیعی قطر امضا کردند، زیرا آلمان‌ها به دنبال کاهش وابستگی به منابع روسیه هستند.» او در فارین پالیسی نوشته که «هرچند مقام‌های حاکم در تهران تحت تأثیر ملاحظات تجاری نیستند ولی ایرانی‌ها نیز این گزینه را دارند که از فرصت‌های اقتصادی جدیدی که از انزوای بین‌المللی روسیه در حال ظهور است، استفاده کنند.» به گفته مدیر برنامه ایران در مؤسسه واشنگتن، هرچند طی ۳۰ سال گذشته، ایالات متحده و اروپا به طور سیستماتیک ایران را از تمام پروژه‌های بزرگ تجارت انرژی و ترانزیت که خاورمیانه گسترده‌تر را به بازار‌های اروپایی مرتبط می‌کرد، به حاشیه رانده‌اند ولی «شاید شدت تهاجم روسیه به اوکراین ایالات متحده و اروپا را مجاب کند تا در مورد طرد اقتصادی ایران تجدید نظر کنند.» به گفته واتانکا، دو تحول متفاوت، اما همپوشان هم اکنون می‌تواند توجه‌ها را به سمت ایران سوق بدهد: «اولین مورد، فشار کشور‌های اروپایی برای یافتن منابع انرژی جایگزین برای مجازات روسیه برای حمله به اوکراین است. ایران به عنوان یک صادرکننده بزرگ نفت و گاز پتانسیل زیادی دارد. عامل دوم، امضای احتمالی قریب الوقوع توافق هسته‌ای جدید بین ایران و قدرت‌های جهانی است. چنین توافق جدیدی فضایی را برای ایران ایجاد می‌کند تا یک بار دیگر پتانسیل خود را به عنوان یک شریک اقتصادی برای اروپا به نمایش بگذارد.»
با وجود این، برخی کارشناسان تردید دارند که اروپاییان مایل باشند در بلند مدت به عنوان یک‌شریک انرژی به ایران نگاه کنند. محمود منشی‌پوری و جواد حیران نیا معتقدند که ایران اکنون از این گزینه برخوردار است که از فرصت‌های اقتصادی جدید به وجود آمده استفاده کند. آن‌ها ۲۵ آوریل ۲۰۲۲ در manaramagazine.org این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا نگرانی از اختلال در عرضه نفت می‌تواند باعث حرکت به سمت امضای یک توافق هسته‌ای تکمیلی با ایران شود؟ منشی‌پوری و حیران نیا می‌گویند که در کوتاه مدت «شاید»، اما در بلندمدت «نه» آن‌ها می‌گویند: «تحریم‌های امریکا علیه ایران در چهار دهه گذشته به آرامی، اما سیستماتیک جمهوری اسلامی را به سمت روسیه و چین سوق داده است.» آن‌ها معتقدند: «سیاست موسوم به «نگاه به شرق» تهران قطعاً چالش‌های غیرقابل انعطاف و نگران‌کننده‌ای را تا آنجا که به هرگونه گشایش در روابط با ایالات متحده و بقیه جهان غرب مربوط می‌شود» ایجاد کرده است. الکس واتانکا با تأیید این دیدگاه معتقد است: «اتحادیه اروپا، ایران را جزئی از برنامه‌های آینده خود برای پروژه‌های انرژی و حمل و نقل در دریای خزر و دریای سیاه نمی‌داند. در واقع، در گزارش ارزیابی و توصیه سیاستی کمیسیون اروپا در سال ۲۰۱۵، که با نام «هم افزایی دریای سیاه: بررسی یک ابتکار همکاری منطقه‌ای» منتشر شده، به رغم اینکه انرژی و حمل‌ونقل بخش‌های کلیدی گزارش را در مورد یکپارچگی بیشتر در منطقه تشکیل می‌دهند، (حتی) یک بار به ایران اشاره نشده است.»
