فرونشست یکی از بحران‌های زیست محیطی است که اکثر استان‌های ایران درگیر آن شده‌اند. شاید تا چند سال پیش احساس می‌شد فرونشست فقط مختص استان‌های کم آب و خشک باشد، اما حالا معلوم شده این پدیده خطرناک در تمام مناطق ایران جز گیلان مشاهده شده است. اما اتفاقی که در آذربایجان غربی افتاده این است که به دنبال کاهش ۷۰ درصدی آب‌های زیرزمینی در این استان، فرونشست زمین در چند نقطه مشاهده و طی روز‌های اخیر اعلام شد به دنبال کاهش تراز آبی دریاچه ارومیه، سواحل شرقی این دریاچه نیز درگیر این پدیده شده است.
پدیده فرونشست زمین که بر اساس مطالعات زمین شناسی به مرگ پنهان زمین مشهور است یکی از مخاطرات مهم برای طبیعت و بشر به شمار آمده و در حال حاضر زیر ساخت‌های شهری و برون شهری، راه‌ها و دیگر امکانات و بنا‌های موجود در استان‌های مختلف را تهدید می‌کند.
در علت بروز این پدیده باید گفت، برداشت بی‌رویه آب سبب ایجاد دشت‌هایی در معرض خطر شده است. با احتساب مساحت منطقه جغرافیایی گرم و خشک در ایران می‌توان استنباط کرد که بخش مهمی از کشور در خطر نشست قرار دارد. در بسیاری از مناطق مرکزی و جنوبی کشور مردم سال‌هاست به حفر چاه‌های نیمه عمیق و عمیق مشغولند و این چاه‌ها قنات‌ها را خشک کرده و خطر فرونشست را افزایش داده‌اند.
امروز حدود ۲۰۰ دشت در کشور با پدیده فرونشست زمین درگیر هستند که مناطق مرکزی، تأثیرپذیری بیشتری در این خصوص دارند، اما وقتی خبر فرونشست زمین در استان‌هایی که روزی یکی از پربارش‌ترین مناطق ایران بوده و هنوز سرسبزی‌های خود را حفظ کرده‌اند به گوش می‌رسد، عمق فاجعه بیش از پیش نمایان می‌شود. به ویژه اینکه بدانیم این فرونشست‌ها در کنار دریاچه‌ها و رودخانه‌های دائمی به وقوع پیوسته‌اند.
زمین سالی ۷ سانت پایین می‌رود
زمستان سال گذشته بود که مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمالغرب کشور از پدیده خطرناک فرو نشست زمین در سه دشت خوی، سلماس و ارومیه در استان آذربایجان غربی خبر داد.
عبدالحمید سرتیپی با تأکید بر اینکه ضروری است راهکار‌ها و تدابیر مؤثری برای پیشگیری و جلوگیری از این پدیده در این مناطق صورت گیرد، گفت: «این فرونشست‌ها از سال ۹۵ شدت گرفته و از همان زمان برای مطالعات و شناخت بیشتر مناطق خطرپذیر، اطلس فرونشست زمین در آذربایجان غربی آغاز شده که در حال حاضر از ۷۰درصد پیشرفت برخوردار است.»
در همان زمان اعلام شد بر اساس مطالعات اولیه که در دشت خوی انجام گرفته، نرخ فرونشست در این مناطق سالانه ۳ تا ۷ سانتیمتر است که بیشترین تأثیرات آن ناشی از عوامل انسانی از جمله برداشت بی‌رویه آب‌های زیر زمینی و فرسایش خاک بوده است.
فرونشست‌ها زیرساخت‌ها را از بین می‌برند
سال‌ها از اولین هشدار‌ها و تذکرات برای توجه به موضوع فرونشست زمین در آذربایجان غربی می‌گذرد و علاوه بر آن دریاچه ارومیه و حال و روز بد و دردهایش این استان را در صدر اخبار قرار داده است.
تا چند ماه پیش اگر قرار بود از وضعیت دریاچه ارومیه حرفی بزنیم، فقط می‌گفتیم «خدا را شکر هنوز نفس می‌کشد.»
بارش‌های اخیر نیز برای دریاچه ارومیه صرفاً نقش یک مسکن را ایفا کرده و طبیعتاً در طولانی مدت نمی‌تواند در بهبود وضعیت و احیای آن چندان مؤثر باشد. مگر اینکه این بارش‌ها برای طولانی مدت و سالیان سال تداوم یابد که بعید به نظر می‌رسد.
با این تفاسیر حالا دریاچه ارومیه جز خشک شدن، گرفتار معضل بزرگ‌تری شده که دیگر نمی‌توان چند ماهه و حتی چند ساله برای آن چاره‌ای اندیشید.
چند روز پیش بود که دکتر علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی، در صفحه خود در فضای مجازی نوشت: «تصور اینکه فرونشست در کنار سواحل، دریاچه‌ها و بنادر دیده شود دور از انتظار است، اما متأسفانه بر اساس تحقیقات میدانی که اخیراً انجام دادیم، متوجه شدیم که در سواحل شرقی دریاچه ارومیه و در منطقه بین دیزج خلیل و بندر شرفخانه، شکاف‌ها و حفره‌های فرونشستی در طول دو کیلومتری این مسیر ایجاد شده است.»
درست شنیده‌ایم. معضل فرونشست‌ها به کناره‌های دریاچه رسیده و به گفته یکی از اساتید دانشگاه تبریز، فرونشست دشت‌های اطراف این دریاچه می‌تواند خسارت قابل توجهی به تأسیسات زیربنایی، شریان‌های حیاتی، سازه‌های شهری و روستایی، راه‌ها و خطوط انتقال نیرو وارد کند.
قدرت برزگری در خصوص دلایل فرونشست‌هایی که اخیراً در دشت‌های اطراف دریاچه ارومیه اتفاق افتاده است، می‌گوید: «با برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی یا کاهش تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی در اثر خشکسالی، تنش مؤثر لایه‌های فوقانی افزایش می‌یابد و سبب تراکم رسوبات و فرونشست می‌شود که نرخ این فرونشست‌ها به بافت زمین‌شناسی منطقه بستگی دارد و در لایه‌های ریزدانه مقدار فرونشست در زمان طولانی‌تری اثرات خود را نمایان می‌کند.»
وی در رابطه با پیامد‌های زیانبار این فرونشست‌ها می‌افزاید: «پایین رفتن سطح آب زیرزمینی و تخلیه سفره آب زیرزمینی با گذر زمان منجر به خشک شدن چاه‌های نیمه عمیق و قنوات شده و کاهش کیفیت آب‌ها و شور شدن آب چاه‌ها را در پی خواهد داشت.»
این استاد زمین شناسی دانشگاه تبریز با اشاره به امکان گسترش این پدیده تصریح می‌کند: «فرونشست یک پدیده مزمن است که با شرایط کنونی اگر متغیر‌های مسبب این پدیده خطرناک تغییری نکنند، طبیعتاً گسترش پیدا کرده و محدوده وسیع‌تری را درگیر خواهد کرد.»
وی در تشریح راهکار‌هایی برای جلوگیری از فرونشست‌ها تأکید می‌کند: «برای پیشگیری از وقوع اثرات بعدی فرونشست نیاز به برنامه‌ریزی، انجام مطالعات راهبردی و مدیریت صحیح منابع آب حوضه دریاچه است. کاهش مقادیر پمپاژ، تغذیه مصنوعی منابع آب‌های زیرزمینی و استفاده بهینه از سیلاب‌های منطقه می‌تواند نرخ رو به رشد اثرات فرونشست را کاهش دهد و تا حدودی وضعیت را پایدارتر کند.»
نباید فراموش کنیم که سال‌هاست راهکار‌های زیادی برای نجات دریاچه ارومیه ارائه شده، اما با «حلوا، حلوا کردن دهان شیرین نمی‌شود» و آنچه امروز به نام فرونشست‌ها گریبان دریاچه در حال موت را گرفته، محصول بی‌توجهی‌ها، بی‌تدبیری‌ها و کم کاری مدیران است. با این وصف و با گذشت زمان، راه نجاتی برای دریاچه ارومیه باقی نمی‌ماند.
