از ماه‌های پرفضیلت و با برکت الهی، ماه رجب‌المرجب است؛ ماهی که رسول گرامی اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) عموم مؤمنان را به بهره بردن از فضیلت‌های آن بسیار توصیه کرده و برای روز‌ها و شب‌های آن، اذکار، اوراد و ادعیه‌هایی مشتمل بر معانی و مفاهیم متعالی ذکر کرده‌اند. عظمت این ماه تا به آن اندازه است که رسول گرامی اسلام (ص) در مورد منزلت آن مى‌فرمایند: «رجب ماه خدا و شعبان ماه من و ماه رمضان ماه امت من است. کسى‌که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، موجب خشنودى بزرگ خدا گردد و غضب الهى از او دور گردد و درى از درهاى جهنم به روى او بسته گردد.»
همچنین از حضرت امام صادق (ع) نقل است که مى‌فرمایند: «در صحراى محشر بیرقى افراشته مى‌شود و همه مردم از اولین و آخرین زیر لواى آن قرار می‌گیرند، با اینکه وادى بسیار وسیع است، اما جاى سوزن انداختن نیست و مردم مانند تیر در ترکش به سختى در کنار هم قرار گرفته‌اند، همه سر در گریبان حسرت فرو برده‌اند و عرق شرم از سر و رویشان مى‌چکد و البته زمین نیز همچنان بى‌قرار حادثه‌اى در شرف وقوع است، گنهکاران و فریب‌خوردگان قرار ندارند و اهمال‌کاران و غفلت‌زدگان، چون گنگ خواب‌دیده حیرت زده‌اند... جملگى در انتظار موعد رسیدگى به نامه اعمال تک‌تک بندگان هستند که ناگهان منادى ندا سر مى‌دهد که «أین‌الرجبیون»، اهل ماه رجب کجایید؟ جمعى برمى‌خیزند که چهره‌شان، چون قرص تمام ماه درخشان است، صفوف پریشان و متحیر اهل محشر را شکافند و در پیشگاه حقیقت هستى و مالک این روز مى‌ایستند. منادى، ندا سرمى‌دهد که بهشت بر شما گوارا باد و ایشان با آرامشى رشک‌برانگیز به سمت مأمن الهى حرکت مى‌نمایند که زمزمه‌اى برمى‌خیزد: «این‌ها چه کسانى بودند که چنین با احترام و آسان از صراط گذشتند؟»
چرایی نامگذاری نام‌های این ماه عزیز
در روایات از این ماه با اوصافى معنوى نام برده شده است که هر یک ناظر به معنا، اهمیت و فضایل این ماه الهی است. در رابطه با خود معنای «رجب» از حضرت موسى بن جعفر (ع) روایت شده است که فرموده‌اند: «رجب نام نهری است در بهشت که از عسل شیرین‌تر و از شیر سفیدتر است و هر کس یک روز در این ماه روزه دارد، از آن نهر آب می‌نوشد.» (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ج۱، ص۵۳)
از دیگر اوصاف این ماه مبارک، عباراتی در روایات بیان شده که عبارتند از: «شهرُ الاستغفار» ماه آمرزش‌خواهى، «رَجَبُ الفَرد» ماه تک، به دلیل تنها واقع شدن و جداشدن آن از سایر ماه‌هاى حرام، «رَجَبُ الاَصَبّ» (سرشار) به دلیل نزول سرشار رحمت الهى، چنان که از حضرت پیامبر (ص) نقل شده که فرمودند: «رجب را اصب گویند، زیرا رحمت خداوند در این ماه بسیار بر امت من ریخته مى‌شود، پس بسیار بگویید استغفرالله و اسئله التوبه»، «شهرُ امیرِالمؤمنین»، «ریسمان الهى و اَصَب» یعنى برخوردار از فضیلت‌هاى بسیار، چنانکه امام صادق (ع) از حضرت رسول اکرم (ص) این لقب را اینگونه تشریح فرموده‌اند: «ماه رجب، ماه استغفار امت من است، پس در این ماه بسیار طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده و مهربان است و رجب را «أصب» مى گویند زیرا رحمت خدا در این ماه بر امت من بسیار ریخته مى‌شود، پس بسیار بگویید: «أَسْتَغْفِرُاللهَ وَ اسئله التَّوْبَه». (زاد‌المعاد، ج ۱، ص۱۲)
ماه رجب، ماه عبادت و بندگی
در خصوص ماه رجب و اعمال عبادی آن از بیانات ائمه معصومین (ع) تا به آن اندازه فضیلت و آداب ذکر و توصیه شده است که می‌توان این ماه را سرآغازی برای سیروسلوک انسانی و رشد و تکامل معنوی عاشقان و سالکان طریق الی الله عنوان کرد، آنگونه که عارفان طریقت معرفت، به این ماه به گونه‌ای دیگر می‌نگریسته و خود را برای بهره‌برداری از لحظه‌لحظه آن آماده می‌کرده‌اند. اهمیت توجه به این ماه نیز بیشتر به دلیل فضایل و ثمراتی است که اعمال عبادى همچون روزه، دعا، نیایش و اعتکاف در این ماه نسبت به دیگر ماه‌های سال برخوردار هستند. توجه و تفکر در توصیه‌ها و روایات کثیر منقول از ائمه اطهار (ع)، خود چراغ راه جویندگان حقیقت و رهپویان طریقت الهی است. از امام کاظم (ع) نقل است که فرمودند: «رجب نام نهرى است در بهشت که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین‌تر است، کسى که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند متعال از آن رود به او مى‌نوشاند» و نیز فرمودند: «ماه رجب، ماه بزرگى است که در آن پاداش و حسنات چند برابر است و گناهان (آدمى) در آن آمرزیده شود. هر کس دو روز آخر این ماه را روزه بدارد از صراط به آسانى بگذرد.»
مروری بر سیره عملی ائمه معصومین (ع) بر توجه و مراقبت بر درک فضایل این ماه عزیز خود بهترین الگوی عملی برای مؤمنان است. در روایتی سیره رجبیه امام سجاد (ع) قابل درک و تأمل و الگوسازی برای همگان به خصوص جوانان عزیز است. طاووس یمانی در این رابطه از آن امام بزرگوار نقل می‌کند: «در ماه رجب از کنار حجر اسماعیل گذشتم، دیدم کسی است که به رکوع و سجود می‌رود. دقت کردم دیدم امام علی بن الحسین (ع) است، با خود گفتم: خوشا به حالت! مردی صالح از اهل بیت نبوت (ص) است، قسم به خدا که باید دعای او را غنیمت شمارم. مراقب احوال آن حضرت بودم تا که از نماز خود فارغ شد. کف دستان خود را به جانب آسمان بلند کرد و گفت: «سَیدِی سَیدِی وَ هَذِهِ یدَای قَدْ مَدَدْتُهُمَا إِلَیک بِالذُّنُوبِ مَمْلُوَّه وَ عَینَای إِلَیک بِالرَّجَاءِ مَمْدُودَه وَ حَقٌّ لِمَنْ دَعَاک بِالنَّدَمِ تَذَلُّلًا أَنْ تُجِیبَهُ بِالْکرَمِ تَفَضُّلًا سَیدِی أَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاءِ خَلَقْتَنِی فَأُطِیلَ بُکائِی أَمْ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَه خَلَقْتَنِی فَأُبَشِّرَ رَجَائِی»، [۱]آقای من، آقای من، این دستان پر از گناه را به درگاهت بالا آوردم و چشمانم امید به تو دارد و کسی که با پشیمانی (از کرده خود) تو را در حال زار فراخواند، سزاوار آن است که با لطف و کرمت پاسخ گویی، آقای من! آیا مرا از تیره روزان قراردادی تا که بسیار بگریم یا که از نیکبختان گردانیدی تا امیدوار باشم و در ادامه می‌فرمود: «سَیدِی مَا أَنَا وَ مَا خَطَرِی هَبْ لِی خَطَایای بِفَضْلِک وَ جَلِّلْنِی بِسِتْرِک وَ اعْفُ عَنْ تَوْبِیخِی بِکرَمِ وَجْهِک»، آقای من! من کی ام؟ از تو می‌خواهم که به فضلت از من درگذری و بدی مرا بپوشانی و با کرمت از توبیخ و سرزنشم عفو فرمایی! آنگاه به سجده افتاد و عرضه داشت: «أَعُوذُ بِک مِنْ نَارٍ حَرُّهَا لَا یطْفَی وَ جَدِیدُهَا لَا یبْلَی وَ عَطْشَانُهَا لَا یرْوَی»، به تو پناه می‌برم از آتشی که گرمایش خاموش نمی‌شود و تازه‌اش کهنه نمی‌شود، و تشنه‌اش سیراب نمی‌گردد. آنگاه گونه راست خود را بر زمین نهاد و عرض کرد: «اللَّهُمَّ لَا تُقَلِّبْ وَجْهِی فِی النَّارِ بَعْدَ تَعْفِیرِی وَ سُجُودِی لَک به غیر مَنٍّ مِنِّی عَلَیک بَلْ لَک الْحَمْدُ وَ الْمَنُّ عَلَی»، خدایا، پس از آنکه صورتم برای تو سر به خاک نهاد و خاک آلود شد، دیگر این صورت را در آتش مسوزان، بدون آنکه من هیچ منّتی بر تو داشته باشم، بلکه تمام منت از آنِ تو بر من است. آنگاه سمت چپ صورت خود را بر زمین گذاشت و عرضه داشت: «ارْحَمْ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ وَ اسْتَکانَ وَ اعْتَرَفَ»، بر کسی که بد کرده و گناه کرد و در برابرت به خواری افتاده و به نافرمانی و معصیت خود اعتراف نمود، رحم فرما. آنگاه به سجده بازگشت و پیشانی خود را بر زمین نهاد و عرضه داشت: «إِنْ کنْتُ بِئْسَ الْعَبْدُ فَأَنْتَ نِعْمَ الرَّبُّ»، اگر من بنده بدی بودم ولی تو خدای خوبی هستی و در پایان ۱۰۰ بار عرضه داشت: «الْعَفْوَ الْعَفْوَ...»، از تو درخواست عفو و بخشش دارم.
طاووس یمانی می‌گوید: به گریه افتادم تا آنجا که صدای گریه من بلند شد و ناله‌هایم را امام سجاد (ع) شنید و فرمود: «مَا یبْکیک یا یمَانِی أَ وَ لَیسَ هَذَا مَقَامَ الْمُذْنِبِینَ»، یمانی! چرا گریه می‌کنی؟ مگر اینجا جایگاه گناهکاران نیست... طاووس یمانی می‌گوید: همین برنامه حضرت سجاد (ع) را در سال بعدی در کوفه شاهد بودم (بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۴۴۸، ح ۲۵).
در اینجا ذکر جملات و تعبیراتی از عارف واصل آیت‌الله میرزا جوادآقا ملکی‌تبریزی ذیل این روایت گهربار بسیار عبرت آموز و تأثیرگذار است. در روایتى از وجود مقدس امام معصوم (ع) نقل شده است که فرمود: «هرگاه ماه رجب فرا رسد، فرشته «داعى» از آسمان هفتم، هر شب تا بامداد چنین ندا مى‌دهد: اى ذاکران، اى مطیعان، اى مستغفران، اى توبه جویان! مژده! مژده! بشارت! بشارت: خداوند مى‌فرماید: من همنشین آنم که از من بخشش خواهد! ماه، ماه من است و بنده، بنده من. رحمت، رحمت من است. هر که مرا در این ماه بخواند پاسخش مى‌دهم و هر که از من چیزى بخواهد، خواسته‌اش برآورده سازم و هر که از من راه بخواهد، هدایتش کنم. این ماه را رشته پیوند میان خود و بندگانم ساخته‌ام. هر که به آن دست یازد، به من رسد!» (الإقبال بالأعمال الحسنه (ط- الحدیثه)، ج۳، ص ۱۷۴).
عارف واصل و عبد مخلص خدا، میرزا جوادآقا ملکى‌تبریزى، پس از نقل این حدیث شریف چنین فریاد برمى‌آورد: «آه! آه! دریغ! دریغ از این همه ناسپاسى و بدبندگى در برابر آن همه مهرورزى و بنده‌نوازى! کجایند سپاسگزاران و حق‌شناسان؟ کجایند کوشندگان و تلاشگران؟! کجا، چگونه و که مى‌تواند قدر و قیمت نداى فرشته داعى را سنجیده و ارزش آن را دریابد؟ کجایند آنان که به قصور و کوتاهى خویش معترفند تا در پاسخ نداى فرشته داعى زبان بگشایند و بگویند: «لبیک و سعدیک!» (المراقبات، ترجمه ابراهیم محدث بندرریگی، ص ۹۶ تا ۱۰۵).
سیره عملی اولیای الهی و علمای بزرگوار نیز در طول تاریخ، توجه ویژه به این ماه عظیم الهی را می‌رساند. در اشاره به دو سیره عملی منقول نیز مفید فایده است. یکی از خادمین آیت‌الله کوهستانی (ره) نقل می‌کند: «روزی آقا جان از من خواست به اتفاق هم به آسیاب آبی ایشان برویم، به سمت آسیاب حرکت کردیم و پس از رسیدن و استراحتی کوتاه، آقا آسیابان را خواست و به او گفت: چند روز قبل آرد چه کسی را به منزل ما فرستادی؟ آسیابان گفت: شخصی به نام میرزا علی‌اکبر (ظاهراً مردی متمکن و بهایی بوده است) گندم خوبی داشت و آردش بسیار سفید بود و من مزد آن را برای شما فرستادم، تا این جمله را گفت، آقا چهره‌اش تغییر کرد و با عصبانیت فرمود: مؤمن! ما را از فضیلت ماه رجب محروم کردی. این توجه و مراقبت به خاطر آن بود که آیت‌الله دیدند، مدتی قلبشان اقبال و رغبت چندانی به عبادت ندارد و مانند گذشته از عبادت و نمازش لذت نمی‌برد. در فکر و اندیشه بود که این نقطه تاریک را بیابد، ابتدا از منزل جست‌وجو کرد و از خانواده پرسید، آیا شما آرد از کسی قرض گرفته اید یا از آرد وقفی یا سهم امام استفاده کرده اید؟ وقتی از منزل مطمئن شد، سراغ آسیابان را گرفت و متوجه شد این رغبت‌نداشتن از آن آردی است که آسیابان برای او فرستاده بود (آیینه ایام، محمد آذرکار، انتشارات رزقی، بیرجند، ۱۳۸۷ ش، ص۴۰۴).
همچنین استاد شهید مرتضی مطهری در ذکر خاطره‌ای از عارف واصل حاج آقا رحیم ارباب نقل می‌کنند: «در ماه مبارک رجب که تابستان هم بود به اصفهان رفته بودیم، به درس آقای حاج آقا رحیم ارباب (ره) می‌رفتیم که از بزرگان هستند. من این ذکر را اول بار از این مرد شنیدم. می‌دیدم که خیلی کند صحبت می‌کند و اذکار را به خصوص خیلی با تأنّی و حضور قلب می‌گوید: «سُبْحانَ الْإلهِ الْجَلیلِ، سُبْحانَ مَنْ لاینْبَغِی التَّسْبیحُ الّا لَهُ، سُبْحانَ ذِی الْعِزَّه وَالْجَلالِ...» می‌دیدم این مرد مرتب این‌ها را می‌گفت. چون پیرمرد بود و نمی‌توانست روزه‌های مستحبی ماه رجب را بگیرد، آن را با این جبران می‌کرد» (آشنایی با قرآن، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، تهران، ج ۸، ص۲۳۱).
شب‌ها و روزهایى براى مناجات و خودسازى
علاوه بر اینکه تمامى ماه رجب از فضیلت و منزلت خاصى جهت عبادت و بندگى برخوردار است، برخى ایام در این ماه هست که از فضیلت بیشترى برخوردار بوده و اعمال خاصى براى آن ذکر شده و به اعمال و ادعیه آن توجه شده است. «لیله الرغائب» یکى از این شب‌هاست که در روایات جزو بزرگ‌ترین شب‌ها به حساب مى‌آید و در اولین شب جمعه ماه رجب واقع شده و شبى پرقدر و عظمت در معارف اسلامى است. در این شب فرشتگان بر زمین نزول مى‌کنند تا رحمت الهى را بر زمینیان فرود آورند. این شب به نوعى، چون شب اجابت دعاست؛ شب گرایش‌ها و رغبت‌ها یا شب عطای کثیر خداوند سبحان است، مى‌توان گفت شب رسیدن به آرزوهاست و از این جهت در بین مردم به شب آرزو‌ها مرسوم و رایج شده است.
همچنین «ایام البیض» نیز در این ماه مبارک واقع شده که فضیلت بسیار زیادى دارد و اعمال مهمى همچون «اعتکاف» و به جاآوردن اعمال ام‌داوود در آخرین روز این ماه از اهمیت بسیارى در استجابت دعا، رفع گرفتارى‌ها و دفع ظلم ظالمان مؤثر است. مرحوم شیخ عباس قمى، این عمل را در زمره اعمال روز نیمه ماه رجب ذکر کرده که پس از روزه‌داری ایام‌البیض وارد شده است. کیفیت انجام این عمل بنا بر آنچه در «مصباح المتهجد» مرحوم شیخ طوسى آمده و در روایت منقول از امام صادق (ع) بیان شده است، آن است که «چون خواست این عمل را به جا آورد، روز‌های ۱۳ و ۱۴ و ۱۵را روزه بگیرد. پس در روز پانزدهم هنگام ظهر غسل کند و سپس نماز ظهر و عصر را به جا آورد، در حالتى که رکوع و سجودشان را نیکو کند و در مکان خلوتى باشد که چیزى او را مشغول نسازد و انسانى با او تکلم ننماید، پس، چون از نماز فارغ شود، رو به قبله کند و اعمال را اینگونه به جا بیاورد: ۱۰۰ مرتبه سوره حمد، ۱۰۰ مرتبه سوره اخلاص، ۱۰ مرتبه آیه‌الکرسى، قرائت سوره‌هاى انعام، بنى إسرائیل، کهف، لقمان، یس، صافات، سجده، شورى، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم، انشقاق و ما بعدش را تا آخر قرآن.»
این ایام همچنین براى انجام «اعتکاف» در روایات توصیه شده و انجام این عمل در این ایام خاص از فضیلت بسیارى برخوردار است و به دلیل اینکه شرط اعتکاف روزه‌دارى و پرهیز از محرمات است، زمینه بسیار مناسبى براى انجام اعمال عبادى همچون اعمال ام‌داوود در آخرین روز این ماه و در این شرایط خاص اعتکاف، فراهم مى‌کند.
در مجموع این اعمال و ادعیه همان‌طور که حضرت امام (ع) مى‌فرمایند: «مقدمه و آرایشى است که انسان به حسب قلب خودش مى‌کند براى اینکه مهیا بشود، برود میهمانى، میهمانى خدا، میهمانى‌اى که در آنجا سفره‌اى که پهن کرده است، قرآن مجید است.» معنویات موجود در این دعا‌ها و اعمال، دست انسان را مى‌گیرد و تا اوج نور، پاکى و زیبایى بالا مى‌برد: «این دعاهایى که در ماه‌ها هست، در روز‌ها هست، خصوصاً در ماه رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان، این‌ها انسان را تقویت روحى مى‌کند، اگر کسى اهلش باشد... راه را براى انسان باز مى‌کند و نورافکن است براى اینکه این بشر را از این ظلمت‌ها بیرون بیاورد و وارد نور بکند که معجزه‌آساست.»
