شهر سوخته، مرموزترين و پربارترين شهر باستاني جهان كه بسياري آن را اولين شهر تاريخ بشريت مي‌نامند اوايل اين هفته در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شد. دلايل رونق و افول ناگهاني شهر سوخته هنوز يك معما است. همين موضوع شهر سوخته را به يكي از مرموزترين شهرهاي تاريخي و باستاني جهان بدل كرده است؛ با اين حساب حتي مي‌توان گفت كه شهر سوخته خيلي زودتر از اينها سزاوار قرار گرفتن در فهرست ميراث جهاني يونسكو بوده است.
شهر سوخته، ميراثي كليدي براي مطالعات پيش از تاريخ بشر، محوطه‌اي 5200 ساله در جنوب شرقي ايران است. همين اهميت باعث شده است كه باستان‌شناسان علاقه وافري براي انجام مطالعات و كاوش‌هاي باستان‌شناسي در اين شهر تاريخي داشته باشند. اين سايت تاريخي شامل 120 هكتار زمين مي‌شود كه در كنار آزادراه زابل- زاهدان واقع شده است. شهر سوخته، مهم‌ترين شهر باستاني متعلق به هزاره سوم پيش از ميلاد است. نتايج باستان‌شناسي و حفاري در كنار مطالعات آزمايشگاهي در اين شهر تاريخي اطلاعات كافي درباره تمدن هزاره سوم پيش از ميلاد و نيز اطلاعات باستاني ايران را در اختيار پژوهشگران قرار داده است.
از نكات مرموز و جالب توجه كه شهر سوخته را بيش از پيش به مكان تاريخي مورد علاقه باستان‌شناسان سرتاسر جهان تبديل كرده است كشف آثاري از اين مكان باستاني است كه با تمدن‌هاي همزمان و همسايه ايران در آن دوران، ناسازگاري عجيب و غريبي دارد.
يكي از جذاب‌ترين اكتشافات شهر سوخته در سال 2006 ميلادي به دست آمد كه عالم باستان‌شناسي را زير و رو كرد؛ در آن سال باستان‌شناسان موفق به كشف اسكلت متعلق به زن بسيار لاغري شدند كه يك چشم مصنوعي به جمجمه‌اش متصل بود. در واقع اين زن به دلايل نامعلومي يك چشم مصنوعي داشته است؛ اختراعي نسبتا پيشرفته كه با توجه به شرايط و امكانات تمدن‌هاي رايج سه هزارسال پيش از ميلاد مسيح و در واقع حدود 5 هزار و 14 سال قبل پديده‌اي عجيب و منحصربه‌فرد به نظر مي‌رسد.
نكته جالب توجه ديگر آن است كه ويژگي‌هاي چهره اين زن از چهره ساير ساكنان محلي شهر سوخته متفاوت بوده و اين نظريه را مطرح مي‌كند كه او احتمالاً از سمت صحراي عربستان به اين شهر مهاجرت كرده است!
با اين حال باستان‌شناسان به طور قطع مي‌دانند كه اين چشم مصنوعي كه اولين چشم مصنوعي جهان است در شهر سوخته ساخته شده است آن هم به دليل استفاده از قير در كره اين چشم مصنوعي و نيز مهارت جواهر‌فروشان شهر سوخته در دوران باستان. بيشتر متعجب مي‌شويد اگر بدانيد كه در روي اين چشم مصنوعي ريزترين مويرگ‌هاي داخل چشم توسط مفتول‌‌هاي طلايي به قطر كمتر از نيم ميلي‌متر طراحي شده‌اند. مردمك اين چشم در وسط طراحي شده و تعدادي خطوط موازي كه تقريباً يك لوزي را تشكيل مي‌دهند در پيرامون مردمك ديده مي‌شود.
شهر سوخته شگفتي‌هاي ديگري نيز داشته است؛ در اين شهر كه مركز جواهرسازي عصر باستان و دوره‌هاي پيش از تاريخ بوده است زنان عهده‌دار امور مالي خانواده‌شان بوده‌اند؛ زيورآلات بسياري در كاوش‌هاي باستاني از شهر سوخته به‌دست آمده است ضمن اينكه اين شهر ايراني در دوره‌اي كه تمدن در اكثر نقاط جهان هنوز معنا پيدا نكرده بود شهري صنعتي بوده و چندين كارگاه صنعتي ساخت سفال و جواهرات از آن كشف شده است.
سطح بالاي علم و دانش و پيشرفت در شهر سوخته آنجا انسان را تحت تأثير قرار مي‌دهد كه در كاوش‌هاي باستان‌شناسي اين شهر حتي نشانه‌هاي كهن‌ترين جراحي مغز نيز كشف شده است. باستان‌شناسان در اين تمدن باستاني جمجمه دختر 14 سالهاي را كشف كردند كه روي مغز او عمل جراحي انجام شده و يكي از استخوان‌هاي مغزش در اين جراحي برداشته شده است؛ اين جراحي به او كمك كرده كه مدت بيشتري عمر كند و اين موضوع از پديده‌هاي شگفت‌انگيز ديگر اين شهر است. كشف خط كش 10 سانتي‌متري با دقت نيم ميلي‌متر، كشف اولين انيميشن جهان بر روي يك كاسه سفالي، كشف قديمي‌ترين تخته نرد جهان و تاس و مهره‌هايش و نيز كشف بسياري از آثار شگفت‌انگيز ديگر در 22 فصل از عمليات كاوش در خرابه‌هاي شهر سوخته باعث شده است كه اين محوطه باستاني از اهميت بسياري نزد علم باستان‌شناسي برخوردار باشد.
از اين جهت اين شهر باستاني را سوخته صدا مي‌زنند كه در دو دوره زماني بين سالهاي 2750تا 3200 قبل از ميلاد دو آتش‌سوزي در اين شهر روي داده است اما سند يا كتيبه‌اي كه نام واقعي و قديمي اين شهر را مشخص كند هنوز به دست نيامده است. با اين حال شهر سوخته در بيش از 5 هزار سال پيش به دنبال استقرار و يكجا‌نشيني بشر به وجود آمده و از اين حيث به باور بسياري از كارشناسان، اولين شهر باستاني جهان است؛ حالا اطلاعات مرموز و غني باستاني كه شهر سوخته بسياري از آنها را هنوز در دل خود نگه‌داشته باعث شده است كه باستان‌شناسان ايراني و خارجي در تدارك بازسازي اين شهر باشند؛ پروژه‌اي جديد و جالب توجه كه از پاييز آغاز مي‌شود. پيشتر باستان‌شناسان ايراني 22 عمليات حفاري و باستان‌شناسان ايتاليايي 9 عمليات حفاري را در شهر سوخته به پايان رسانده بودند. حالا اين دو گروه مي‌خواهند فصل جديدي از كاوش‌هاي باستان‌شناسي را با دقت فراوان در شهر سوخته آغاز كنند. در اين كاوش‌هاي جديد چند ترانشه در محوطه شهر سوخته حفر خواهد شد و گروه‌هاي باستان‌شناسي ايراني و ايتاليايي از 400 نمونه از 1200 اسكلتي كه در فصل‌هاي قبلي كاوش در شهر سوخته به‌دست آمده بود نمونه‌برداري خواهند كرد. باستان‌شناسان بر اين باور هستند كه شهر سوخته ممكن است دربر‌دارنده شواهدي از وجود تمدني در شرق تمدن باستاني ايران باشد كه از بين‌النهرين باستان مستقل بوده است.
