جوان آنلاین: مهدی صلواتچی، کارگردان مستند «نوزده نوزده» درباره روند ساخت این اثر، منابع پژوهشی، چالش‌های تولید و نگاه شخصی‌اش به موضوع قرارداد ۱۹۱۹ توضیحاتی ارائه داد.
مهدی صلواتچی، کارگردان مستند «نوزده نوزده» به تهیه‌کنندگی محمدرضا امامقلی در گفتوگو با جوان درباره این اثر که در پلتفرم فیلیمو عرضه شده است، گفت: این مستند درباره قرارداد ۱۹۱۹ است، قراردادی که در اواخر دوره قاجار میان ایران و انگلستان بسته شد. در آن مقطع، کشور پس از جنگ جهانی اول با مشکلات بسیاری مواجه بود، از جمله قحطی، بحران سیاسی و نوعی تحریم اقتصادی. این قرارداد در ظاهر قرار بود به کشور کمک کند تا از طریق یک سیاست جدید، از مشکلات عبور کند و شرایط قحطی از میان برود. در مستند، بخشی به مفاد قرارداد، بخشی به تاریخچه و چگونگی پیشرفت آن و همچنین به واکنش‌ها و پیامدهایش پرداخته شده است.
نقدی به قرارداد‌های سیاسی معاصر
صلواتچی درباره واکنش‌های تاریخی به این قرارداد افزود: جریان‌های مختلفی در آن زمان نسبت به قرارداد واکنش نشان دادند. مثل همیشه، وقتی در کشور اتفاقی می‌افتد، افراد شاخصی از جریان‌های گوناگون درباره آن نظر می‌دهند. مثلاً دکتر مصدق از دیدگاه ملی‌گرایانه خود درباره آن موضع داشت. هرچند در آن زمان جبهه ملی هنوز شکل نگرفته بود، ایده‌های او وجود داشت. از سوی دیگر، آیت‌الله مدرس هم دیدگاه خود را مطرح کرد، ایشان از منظر اسلامی معتقد بودند که باید روی پای خود بایستیم و متکی به قدرت‌های خارجی نباشیم. از سوی دیگر، افرادی، چون کلنل فضل‌الله خان که به دلیل مخالفت با ورود مستشاران نظامی در قالب این قرارداد خودکشی کرد، نیز در مستند مورد اشاره قرار گرفته‌اند. همچنین به واکنش‌های افرادی، چون میرزاکوچک‌خان جنگلی نیز پرداخته‌ایم. هرکدام از این شخصیت‌ها از زاویه‌ای خاص با این قرارداد مخالفت یا انتقاد داشتند.
وی ادامه داد: قرارداد ۱۹۱۹ در طول تاریخ همواره مورد انتقاد قرار گرفته و نظرات مثبتی درباره آن وجود نداشته است. زمانی که ما این مستند را ساختیم، سفارش‌دهنده آن مؤسسه سفیرفیلم بود و بعد‌ها سازمان اوج نیز آن را خریداری کرد. هر دو از یک جریان فکری مشخص بودند و طبیعی است که دیدگاهشان نسبت به این قرارداد منفی باشد. در واقع، هدف از ساخت این مستند تا حدی این بود که با اشاره به قرارداد ۱۹۱۹، نقدی غیرمستقیم به قرارداد‌های سیاسی معاصر مانند برجام نیز وارد شود.
نپرداختن کافی به قرارداد ۱۹۱۹
صلواتچی مطرح کرد: نکته‌ای که معمولاً کمتر به آن توجه می‌شود این است که قرارداد ۱۹۱۹ اساساً هیچ‌گاه به اجرا نرسید. پیش از آنکه به مرحله اجرا برسد، موج گسترده‌ای از مخالفت‌ها شکل گرفت و در نهایت عقب‌نشینی صورت گرفت. ضعف احمدشاه و شرایط نابسامان حکومت نیز در نهایت موجب تغییرات اساسی در ساختار سیاسی کشور شد. با این حال، در تاریخ کمتر به این موضوع پرداخته شده و اغلب نگاه‌ها نسبت به آن منفی و پر از سوءظن است.
این کارگردان درباره تغییر دیدگاه خود نسبت به اثر گفت: اگر به گذشته برگردم، سعی می‌کنم مستند را با دیدی تاریخی‌تر بسازم، نه جانبدارانه یا سفارشی. تلاش می‌کردم خود قرارداد و ابعاد واقعی‌اش را نشان دهم. از لحاظ ساختار داستانی، مستند را دوست دارم، چون با یک خودکشی آغاز می‌شود و این گره روایی، مخاطب را تا پایان همراه می‌کند، اما جمع‌بندی مستند از نظر من بسیار جانبدارانه و سیاسی بود، و امروز معتقدم چنین رویکردی به تاریخ نوعی بی‌عدالتی نسبت به گذشته و آینده است.
وی افزود: من در زمان ساخت این مستند حدود ۱۹ یا ۲۰ سال داشتم. این نخستین کار من بود و تحت آموزش یک‌ساله در مؤسسه سفیر فعالیت می‌کردم. موضوع قرارداد ۱۹۱۹ را به دلیل علاقه شخصی‌ام به تاریخ انتخاب کردم. گروه‌های دیگر روی موضوعات اجتماعی یا آموزشی کار می‌کردند، اما ما تاریخ را برگزیدیم. در آن زمان، دیدگاه‌های من هم به جریان سفارش‌دهنده نزدیک‌تر بود و به همین دلیل در آن مسیر افتادم. بعد از ساخت این اثر دیگر در حوزه فیلم و مستند کار نکردم، چون از آن بدنه جدا شدم و حمایتی هم وجود نداشت. از طرفی، بعد‌ها با تغییر دیدگاهم نسبت به اثر، کمی هم از ساخت آن ناراحت شدم.
منابع پژوهشی مستند
صلواتچی درباره منابع پژوهشی اثر گفت: ما پژوهشگر و نویسنده‌ای به نام آقای درویشی داشتیم. بخشی از منابع از وزارت خارجه انگلستان تأمین شد، چون طبق قانون، اسناد تاریخی آنها هر ۳۰ سال یک‌بار منتشر می‌شود. برخلاف کشور ما که اسناد تاریخی معمولاً در بایگانی‌ها باقی می‌ماند، در آن کشور‌ها انتشار عمومی دارند. همچنین از روزنامه تایمز و دیگر منابع انگلیسی آن دوره استفاده کردیم. پژوهش‌های متنی را آقای درویشی انجام دادند، اما پژوهش‌های تصویری بر عهده خودم بود. برای تصاویر آرشیوی از مستند‌های قدیمی‌تر، یوتیوب، ویدئو‌های تاریخی دولت امریکا و... استفاده کردیم. همچنین از کتابخانه مجلس و مرکز تاریخ معاصر نیز تصاویری تهیه کردیم.
وی در پایان درباره تأثیر پلتفرم‌ها بر دیده شدن مستند‌ها گفت: به نظرم پلتفرم‌ها تأثیر مثبتی بر دیده شدن مستند‌ها داشته و باعث شده‌اند مستند ما حتی در صداوسیما و سایر رسانه‌ها نیز مطرح شود. این پلتفرم‌ها در واقع شناسنامه‌ای اینترنتی برای فیلم‌ها هستند که هم اعتبار آنها را مشخص می‌کنند و هم امکان دسته‌بندی موضوعی فراهم می‌آورند. حالا با گسترش این فضاها، مستند‌هایی که کمتر دیده شده‌اند هم فرصت دیده شدن پیدا می‌کنند، چون در یک مجموعه موضوعی کنار آثار مشابه قرار می‌گیرند. به نظر من، این بستر‌ها کمک می‌کنند تا کار‌هایی که پیش‌تر مهجور مانده‌اند، به مخاطب جدید معرفی شوند و در حافظه تاریخی معاصر جایگاه بهتری پیدا کنند.
