جوان آنلاین: در پاسخ به این سؤال که فوری‌ترین تغییر یا تغییرات در حکمرانی آب در ایران چیست، به نظرم قبل از هر چیز باید در چالش‌های حکمرانی آب دقیق شویم. در شرایط فعلی یکی از مهم‌ترین چالش‌های ما نبود حکمرانی یکپارچه منابع آب در کشور است. فقدان حکمرانی یکپارچه و نبود نظام‌های پایش و پیش‌آگاهی، مبتنی بر داده و اطلاعات علمی، چالشی بسیار مهم در کشور ما ایجاد کرده که در نهایت به شکل‌گیری تصمیم‌گیری‌های جزیره‌ای، حوزه‌ای و جدا از هم منجر شده و دایره تصمیم‌گیری‌هایی را شکل داده که مبتنی بر یک نظام پایش علمی و داده‌محور نیست.
با محکوم کردن هم به حکمرانی آب نمی‌رسیم
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که باعث شده است ما به شرایط بغرنج فعلی برسیم، ناهماهنگی گسترده بین بخش‌های مسئول و تصمیم‌ساز در کشور است. این ناهماهنگی از سال‌های قبل در بطن نظام اجرایی و تصمیم‌ساز ما بوده و روز به روز شدت پیدا کرده و باعث شده است ما در حوزه حکمرانی آب متکی به تصمیم‌گیری‌های بموقع، هماهنگ، منطقی و علمی نباشیم. ما با محکوم کردن و زیر سؤال بردن برخی از بخش‌ها نمی‌توانیم به حکمرانی آب برسیم. چندین سال است در نوشته‌ها و سخنرانی‌های مختلف انگشت اتهام به سمت کشاورزی گرفته و گفته می‌شود ۹۰درصد آب مصرفی کشور در این بخش مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین این بخش محکوم می‌شود.
اگرچه قابل انکار نیست که ما در بخش کشاورزی هنوز به بهره‌وری لازم نرسیده‌ایم و مسلماً نیاز به اصلاحات جدی در این بخش داریم، اما اینکه بخواهیم به صورت موردی از مسئولیت و وزن بخش‌های مشخص دیگر بکاهیم و صورت‌مسئله را در بخش کشاورزی و مثلاً تولید هندوانه تقلیل دهیم، عملاً نقض غرض است.
حقابه‌ها را نگرفتیم، چون دیپلماسی آب نداریم
نکته مهم دیگر در این رابطه این است که ما در ارتباط با سیاستگذاری‌های کلان، به عنوان نمونه در «دیپلماسی آب» عملکرد قابل دفاع و مناسبی نداشته‌ایم. ما کشوری با حدود ۲۶رودخانه مرزی هستیم، با این حال بخش مهمی از آب‌های مرزی ما به کشور‌های خارجی همسایه منتقل می‌شود و طی سال‌های گذشته نتوانسته‌ایم در این زمینه، از جمله گرفتن حقابه‌ها خوب عمل کنیم و سیاست‌های مؤثری در این رابطه داشته باشیم. اینکه در این سال‌ها از آب‌های مرزی که می‌توانستند بخشی از مسئله ما در تأمین آب مورد نیاز کشور را برطرف کنند، نتوانستیم استفاده کنیم، به خاطر این است که فاقد تعامل خوب و سازنده با همسایگان‌مان بودیم.
تبخیر آب در ایران، ۳ برابر میانگین جهانی
چالش مهم دیگر در این رابطه، بی‌توجهی به مسائلی است که شرایط خشک اقلیم ایران در ارتباط با منابع آب پدید می‌آورد. مطالعات و داده‌ها نشان می‌دهد تبخیر آب در ایران، سه برابر میانگین جهانی است و کسانی که در این باره آگاهی دارند، می‌دانند این عدد چالش بسیار بزرگی در مدیریت و حکمرانی آب است، این یعنی بیش از ۷۰درصد حجم بارش کشور ما عملاً تبخیر و از دسترس خارج می‌شود.
متأسفانه وزارت نیرو به عنوان متولی آب در کشور ما سیاستگذاری درستی در ارتباط با مدیریت آب‌های سطحی ندارد و بیشتر واکنش‌ها در این رابطه معطوف به مقصر جلوه‌دادن و محکوم‌کردن بخش کشاورزی و حتی فعالیت‌های مؤثر و قابل دفاع در بخش آبخیزداری است، در حالی که به روشنی می‌توان گفت در کل دنیا عملیات آبخیزداری از مهم‌ترین بازو‌های مدیریت منابع آب است که طی آن با نفوذ دادن آب به لایه‌های زیرزمینی مانع از دسترس خارج‌شدن و تبخیر منابع باارزش آب می‌شوند، در حالی که توسعه بی‌رویه و افراطی سد و بها دادن بیش از حد به سدسازی در ایران عملاً در جهت افزایش میزان تبخیر عمل کرده است.
در حکمرانی آب به راه‌حل‌های خلاقانه توجه نکردیم
توجه کنیم که حکمرانی آب، شامل مجموعه‌ای از اقدامات نهاد‌ها و مؤسساتی است که در راستای مدیریت منابع آب به شیوه پایدار و عادلانه طراحی شده‌اند و کارکرد آنها در نهایت باید به تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی درست ختم شوند و اگر بخواهیم قدری بیشتر روی این قضیه تأکید کنیم، باید بگوییم اصلاً حکمرانی آب آنجا اهمیت و جایگاه خود را نشان می‌دهد که ما در مسائل سخت و پیچیده مربوط به منابع آب، نیاز به ارائه راه‌حل‌های خلاقانه و ابتکاری پیدا می‌کنیم، با این حال متأسفانه در سال‌های اخیر در کشور ما به راه‌حل‌های خلاقانه، جدید و ابتکاری که می‌توانست وضعیت ترمیمی را در این زمینه پدید بیاورد، توجهی نشده است.
چطور به مدیریت یکپارچه منابع آب برسیم؟
ما اگر می‌خواهیم حکمرانی آب را بپذیریم، باید به لوازم و اقتضائات آن تن بدهیم، بدون داشتن انضباط و ثبات در مدیریت یکپارچه منابع آب، تحقق چنین هدفی عملاً امکانپذیر نیست و این در حالی است که ما گام‌های چندانی درباره رسیدن به مدیریت یکپارچه آب برنداشته‌ایم و نتیجه آن آشفتگی‌هایی است که پدید آمده است.
اولویت‌های بعدی ما توجه به برنامه‌های همه‌جانبه شامل مؤلفه‌های زیست‌محیطی و اکولوژیکی است. نکته مهم دیگر در حکمرانی آب، حمایت از حقوق افراد و ذی‌نفعان در گروه‌های مختلف است. ما بدون جلب مشارکت افراد و ذی‌نفعان در منابع آب نمی‌توانیم به مدیریت پایدار منابع آب در کشور برسیم، این همه در حالی است که در سال‌های گذشته تلاش چندانی برای جلب آرا و نظریات ذی‌نفعان صورت نگرفته و این موضوع یکی از خلأ‌های جدی در حکمرانی آب در ایران است. نکته آخر در این باره توجه به رویکرد‌های سیستمی، هوشمند و مبتنی بر تجزیه و تحلیل‌های علمی در حفاظت و صیانت از منابع آب است.
همچنان که ما در طول سال‌ها و به تدریج وارد این فضای فرسایشی و ناپایدار در ارتباط با مدیریت منابع آب شده‌ایم و این شرایط یک شبه پیش نیامده است، باید بپذیریم در حکمرانی آب- مبتنی بر رویکرد‌های علمی و واقع‌بینانه- هیچ راه‌حل دفعتی، فوری و سریع در این باره وجود ندارد، با این حال اگر به دنبال تغییر این وضعیت هستیم، ناچاریم از رویکرد‌های پراکنده و جزیره‌ای به سمت رویکرد سیستمی، یکپارچه، هوشمند و همه‌جانبه‌نگر، مبتنی بر یافته‌های علمی حرکت کنیم، در این صورت می‌توانیم امیدوار به برقراری حکمرانی قابل دفاع آب در قالب مدیریت جامع و یکپارچه حوزه‌های آبخیز در راستای بهره‌برداری متعادل و پایدار از منابع آب و خاک باشیم، به گونه‌ای که هدف آن حفظ تعادل زیست‌محیطی و تأمین نیاز‌های اقتصادی و اجتماعی حوزه‌های آبخیز کشور و ساکنان آن به صورت پایدار و بلندمدت است.
* رئیس گروه پژوهشی خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
