جوان آنلاین: سال ۱۳۵۹ تهاجم ارتش عراق به خاک ایران، عرصه‌های نظامی، اقتصادی و اجتماعی را به چالش کشید. جنگ تحمیلی هشت ساله نه تنها بزرگ‌ترین بحران کشور بعد از انقلاب بود، بلکه آزمونی سخت برای سازوکار‌های اقتصادی ایران به شمار می‌رفت. دولت در حالی درگیر تثبیت ساختار‌های سیاسی بعد از انقلاب بود باید اقتصاد کشور را نیز مدیریت می‌کرد. انرژی از ارکان پایداری ملی است و تأمین سوخت نقش حیاتی در امنیت هر کشوری ایفا می‌کند. بر این اساس یکی از اقدامات مهم زمان دفاع مقدس هشت ساله مدیریت عرضه و تقاضای انرژی بود.
در طول جنگ هشت ساله ایران و عراق، تأمین سوخت برای مصارف نظامی و غیرنظامی با چالش‌های جدی مواجه بود. حملات هوایی و موشکی دشمن به تأسیسات نفتی و پالایشگاه ها، به ویژه در جزیره خارک، روند تولید و صادرات نفت را مختل کرد. از سوی دیگر، افزایش مصرف سوخت در جبهه‌های جنگ و نیاز به سوخت جت برای هواپیماها، فشار بیشتری بر سیستم تأمین سوخت وارد می‌آورد. در این شرایط، ایران با مدیریت بحران، سهمیه‌بندی فرآورده‌های نفتی، افزایش تولید در پالایشگاه‌ه‌ای دیگر و تلاش برای صادرات نفت از طریق مسیر‌های جایگزین، نیاز‌های کشور را تأمین کرد.
پالایشگاه ها، خطوط انتقال، پتروشیمی‌ها و اسکله‌های صادراتی زیر سایه جنگ کار و ارز مورد نیاز کشور را تأمین کردند. ایران در این دوره به تنوع منابع انرژی خود توجه کرد. علاوه بر نفت، تلاش شد تا از منابع دیگر مانند گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر نیز استفاده شود. همچنین در جنگ تحمیلی با وجود تحریم‌ها و بمباران‌های مکرر، توسعه زیرساخت‌ها نیز در دستور کار قرار گرفت؛ این شامل تعمیر و بازسازی تأسیسات نفتی و گازی بود که به دلیل جنگ آسیب دیده بودند.
دولت در این سال‌ها با ایجاد یک سیستم مدیریت بحران برای تأمین انرژی، توانست به سرعت به مشکلات ناشی از جنگ پاسخ دهد؛ این شامل ایجاد ذخایر استراتژیک و مدیریت مصرف انرژی بود. ایران در این دوران به رغم تحریم‌ها با برخی کشور‌های دیگر همکاری‌هایی در زمینه تأمین قطعات یدکی و تجهیزات نفتی داشت. این همکاری‌ها کمک کرد تا تولید نفت و گاز کاهش نیابد. بسیاری از مهندسان و تکنسین‌های ایرانی در صنعت نفت و گاز به کار گرفته شدند تا با استفاده از دانش و تخصص خود، روند تولید و تأمین انرژی را ادامه دهند.
با توجه به تهدیدات امنیتی ناشی از جنگ، ایران روی امنیت تأسیسات انرژی خود تمرکز کرد و اقداماتی برای حفاظت از این تأسیسات انجام داد. جنگ باعث شد که ایران به سمت خودکفایی در تولید تجهیزات و مواداولیه برای صنایع نفت و گاز حرکت کند که این امر به کاهش وابستگی به واردات کمک کرد. این الگو‌های موفق تأمین انرژی در دوران جنگ هشت ساله، نه تنها به استمرار تولید انرژی کمک کرد، بلکه پایه گذار تغییرات اساسی در سیاست‌های انرژی ایران پس از جنگ نیز شد.
رویکرد نه به خام فروشی در سال‌های تحریم
در سال‌های پس از جنگ، در دوره تحریم‌های سخت نیز و در حالی که بنزین به پاشنه‌آشیل اقتصاد کشور تبدیل شد، با استفاده از ظرفیت‌های ایجاد شده صنعت نفت طرح‌های توسعه پالایشگاهی را با شتاب پیش برد و سیاست جایگزینی گاز به‌جای بنزین در حمل‌ونقل عمومی و خودرو‌ها را اجرا کرد. این اقدامات باعث شد که کشور از وابستگی نجات یافته و تحریم بنزین بی‌اثر شود. در سال‌های تحریم نفتی، توسعه پالایشگاه‌ها به حدی رسید که صادرات نفت خام به سهم اندکی کاهش یافت و کشور به سمت سیاست نه به خام فروشی حرکت کرد. در بخش پتروشیمی نیز پروژه‌هایی بزرگ راه اندازی و تلاش شد تا نیاز‌های ملی در کنار پاسخ به بازار جهانی تأمین شود؛ آن هم در شرایطی که زیر فشار تحریم‌های ناعادلانه و یک‌جانبه جهانی قرار گرفتیم. ایران در دوران تحریم‌های شدید بین‌المللی، اقداماتی را برای تأمین و توسعه انرژی و سوخت انجام داد. این اقدامات به دلیل فشار‌های اقتصادی و محدودیت‌های تجاری به ویژه در زمینه نفت و گاز بسیار حیاتی بودند.
توسعه میادین نفتی و گازی از مهم‌ترین برنامه‌های دولت در سال‌های تحریم است. در این دوران ایران به توسعه میادین نفتی و گازی خود ادامه داد، به ویژه میادین مشترک مانند پارس‌جنوبی که یکی از بزرگ‌ترین میادین گاز جهان است. با سرمایه گذاری در این میادین، ایران توانست تولید گاز طبیعی را افزایش دهد. همچنین با استفاده از دانش فنی داخلی و همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، فناوری‌های جدیدی را برای استخراج و بهره‌برداری از منابع انرژی توسعه دهد.
ایران با خودکفایی در تولید تجهیزات نفتی و گازی نیز گام‌های اساسی در دوران تحریم‌ها و تنش‌های بین‌المللی برداشت. در این دوران شرکت‌های داخلی موفق به تولید پمپ‌ها، شیرآلات و تجهیزات حفاری شدند که به کاهش وابستگی به واردات کمک کرد. مدیریت مصرف انرژی از دیگر اقدامات دولت در سال‌های پس از تحریم بوده است. دولت در این سال‌ها برنامه‌هایی برای مدیریت مصرف انرژی اجرا کرد که شامل تشویق به استفاده از وسایل انرژی‌بر کم‌مصرف و بهینه‌سازی مصرف در صنایع بود.
تنوع منابع انرژی از جمله استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر نیز از دیگر اقدامات سیاستگذار حوزه انرژی در سال‌های تحریم بوده که البته سهم این بخش بسیار ناچیز بوده است. از سویی دیگر افزایش استفاده از گاز طبیعی به عنوان سوخت پاک و ارزان‌تر نسبت به نفت، یکی دیگر از استراتژی‌ها بود که به کاهش وابستگی به نفت کمک کرد. در این سال‌ها ایران تلاش کرد تا بازار‌های صادراتی خود را تنوع بخشد و به کشور‌های همسایه و دیگر کشور‌ها نفت و گاز صادر کند که این امر به حفظ درآمد‌های ارزی کمک کرد. در شرایط تحریم، ایران به دنبال ایجاد مبادلات غیررسمی با برخی کشور‌ها بود تا بتواند صادرات خود را ادامه دهد.
ایران روی تقویت زیرساخت‌های انتقال انرژی، از جمله خطوط لوله و شبکه برق کار کرد تا بتواند انرژی را به طور مؤثرتری توزیع کند. از سویی دیگر ساخت و توسعه پالایشگاه‌ها برای افزایش ظرفیت پالایش نفت خام و تولید فرآورده‌های نفتی نیز از دیگر اقدامات مهم بود.
الزامات عبور از شرایط تنش در شرایط فعلی
با توجه به حمله رژیم صهیونی به خاک ایران و با مدیریت متولی حوزه انرژی اگرچه نگرانی‌هایی درخصوص تأمین سوخت ایجاد شد، اما تأمین سوخت به شکل پایدار در حال انجام است. در روز‌های ابتدایی حمله اسرائیل به کشورمان در راستای مدیریت تقاضا، کاهش سقف سوختگیری که به‌عنوان یک ابزار کنترل توزیع یکنواخت بنزین در سراسر تهران اعمال شده بود، با بازگشت سقف سوختگیری به شرایط عادی، در کاهش صف‌های بنزین مؤثر بود. شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران اعلام کرد شرایط در واحد‌های تولیدی، تأسیسات انتقال و مبادی توزیع به خوبی مدیریت شده و سوخت‌رسانی به شکلی مطلوب و مؤثر در حال انجام است.
حسن مرادی، کارشناس انرژی و استاد دانشگاه تهران احتمال حمله اسرائیل به منابع انرژی کشور را کم دانست و گفت: دولت باید در بحث پدافند غیرعامل و مدیریت بحران تدبیر کند و اگر از قبل ذخایر احتیاطی را مهیا نکرده است باید در این فرصت محدود به فکر آن باشد. عبدالله باباخانی، کارشناس ارشد انرژی نیز با تأکید بر ضرورت ایجاد ستاد بحران شرایط جنگی در سطح پالایشگاه‌ها، منطقه و کشوری گفت: کارشناسان حرفه‌ای بخش انرژی باید در فضای مجازی و صداوسیما حضور پیدا کنند و مردم را برای شرایط سخت توجیه کنند و زمان‌های منطقی برای بازگشت گاز و برق مصرفی یا تأمین انرژی کلی کشور در صورت صدمه دیدن آگاه کنند. همچنین باید موارد ایمنی را در مورد نحوه استفاده از بخش‌های انرژی در بخش‌های مسکونی و تجاری آموزش داده شود. وی گفت: جانمایی نیروگاه‌های برق ما خوشبختانه پراکنده است و احتمال صدمه دیدن همه آنها بعید به‌نظر می‌رسد؛ مگر اینکه در بخش تأمین گاز یا گازوئیل و مازوت به مشکل بر بخوریم.
