چند سالی است که مناطق شمالی استان سیستان و بلوچستان با بحران جدی آب مواجه شده‌است. گر چه مشکلات آبرسانی به این مناطق محروم از گذشته‌های دورتر نیز وجود داشته‌است، اما بحران آب در این ناحیه ایران از جایی تشدید یافت که در زمان دولت پیشین افغانستان به ریاست جمهوری آقای محمد اشرف غنی، اقدام به افتتاح سدی به نام سد کمال‌خان در ۶۰ کیلومتری مرز‌های ایران شد و با بهره‌برداری از این سد، حقابه ایران از رود هیرمند بیش از پیش کاهش یافت. حکومت‌ها در افغانستان برای آب ارزش زیادی قائلند و به چشم یک قدرت و یک امتیاز به آن می‌نگرند. شاید همین دیدگاه سبب این شده تا مذاکرات و کشمکش‌ها بر سر حقابه هیرمند بین ایران و افغانستان بیش از ۱۰۰ سال است که به طول انجامیده‌باشد.
با رو به وخامت گذاشتن اوضاع در سیستان، ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران، به مقامات طالبان در زمینه حقابه هیرمند هشدار دادند و سخن از بازدید کارشناسان ایرانی از سد‌های افغانستان به میان آوردند تا ادعا‌های مقامات افغانستان پیرامون خشکسالی و حجم آب پشت سد‌های حوضه هیرمند بررسی و راستی‌آزمایی شود. این سخن آیت‌الله رئیسی پیش از آنکه یک درخواست از طرف دولت ایران باشد، دقیقاً مطابق با ماده ۱۱ توافق ایران و افغانستان در سال ۱۳۵۱ است که بر اساس آن اگر شرایط خشکسالی و اضطراری حاکم شد، نمایندگان دو کشور باید تشکیل جلسه دهند و تصمیماتی را با توجه به شرایط پیش آمده اتخاذ کنند.
تصاویر ماهواره‌ای از حوضه آبریز هیرمند اثبات می‌کند که به رغم کاهش آب سد کمال‌خان (که ظرفیت آن ۵۰ میلیون مترمکعب است) نسبت به سال گذشته، سد دیگر افغانستان به نام سد کجکی با ظرفیت بیش از یک میلیارد مترمکعبی که در بالادست سد کمال‌خان و در فاصله ۳۵۰کیلومتری از مرز‌های ایران قرار دارد، پر از آب است و با توجه به بارش‌های خوبی هم که در ماه‌های اخیر در کشور افغانستان رخ داده، حجم آب ذخیره شده در پشت این سد از پنج ماه گذشته تاکنون بسیار بیش‌تر هم شده و مقامات امارت اسلامی افغانستان در این‌باره خلافه‌گویی می‌کنند.
از سوی دیگر به رغم کاهش آب سد کمال‌خان نسبت به سال گذشته، داده‌های ماهواره‌های سنجشی حاکی از وجود آب در بیابان گودزره است و این بیانگر آن است که یکی از علل کاهش آب این سد، رهاسازی بخش بزرگی از آب ذخیره شده آن به این بیابان در جنوب افغانستان است.
امید است با موکول کردن این موضوع به بررسی کارشناسان مربوطه توسط ریاست محترم جمهور، این مشکل به حاشیه و از دست دادن زمان نرود. واضح‌تر از این تضییع حق در کمتر جایی از جهان رخ می‌دهد. افغانستان از سال ۱۳۵۱ متعهد است تا در هر ثانیه ۲۶ متر مکعب از آب هیرمند روانه ایران کند که مجموع این آب در طول سال به ۸۲۰ میلیون مترمکعب می‌رسد، اما ارزیابی‌ها نشان می‌دهند که از اردیبهشت‌ماه امسال، جریان هیرمند به سمت ایران متوقف شده‌است، در حالی که در پشت سد کجکی آب مورد نیاز برای تأمین حقابه سالانه ایران وجود دارد، اما محبوس شده و مقامات طالبان در یک بیانیه رسمی که ۲۸ اردیبهشت‌ماه و پس از هشدار‌های ریاست جمهوری ایران صادر شد، در یک اظهارنظر عجیب مدعی شده‌اند که آب به مقدار کافی موجود نیست و حتی در صورت رهاسازی آب سد کجکی، این آب به ایران نخواهد رسید. این رفتار طالبان نقض صریح ماده ۵ و ۶ توافق سال ۱۳۵۱ است که کشورشان در آن متعهد شده تا اقدامی در جهت محروم کردن و نیز نامناسب‌سازی حقابه ایران برای کشاورزی انجام ندهند. در این بیانیه مقامات طالبان حتی در ارتباط با حضور کارشناسان و نمایندگان ایران موضع سکوت اتخاذ کرده‌اند که این خود خلاف ادعا‌های آنان مبنی بر پایبندی به این توافق است.
در طرف دیگر قضیه و در ایران سطح آب چاه نیمه‌های چهارگانه منطقه سیستان به پایین‌ترین حد خود رسیده و آب در این مناطق قطع و یا جیره‌بندی شده‌است و برآورد‌ها حاکی از آن است که این چاه نیمه‌ها تا دو ماه دیگر کاملاً خشک می‌گردند. بر اساس آمارها، سطح زیرکشت محصولات زراعی و باغی در سیستان با کاهش ۸۰ درصدی روبه‌رو است و با ادامه این روند، اثری از حیات انسانی و جانوری در آن منطقه باقی نمی‌ماند و مردمان زابل و زهک و حومه آواره استان‌ها و مناطق همجوار می‌شوند.
جمهوری اسلامی ایران باید پاسخی محکم و درخور به این نقض تعهدات از سوی افرادی که هم‌اکنون قدرت حکومت در افغانستان را در دست دارند، بدهد تا زین پس جریان قدرتی در کشوری دیگر اجازه تضییع حق ایران و ایرانیان را به خود ندهد. این یک آزمون بزرگ برای دولت و مسئولان است و قطعاً بسیاری از کشور‌ها رفتار ما را در قبال دفاع از حق مسلم کشورمان رصد خواهند کرد.
*کارشناس ارشد ژئومورفولوژی و آمایش محیط
