روابط اقتصادی تهران- پاکستان معمولاً تابعی از ماهیت تفکر حاکم بر قوه مجریه پاکستان است. این کشور به عنوان یکی از چهار کشور داری نظام سیاسی «جمهوری اسلامی» قواعد سیاسی پیچیده‌ای دارد به‌طوری که احزاب و نظامی‌ها به‌اتفاق در اداره پاکستان شریک هستند و همین پیچیدگی غالباً بر روابط اقتصادی این کشور با همسایگان از جمله ایران سایه می‌اندازد. پاکستان که روزگاری با تلاش‌های محمدعلی جناح پارسی‌گو و حزب او توانست استقلال خود را از هند به دست بیارود، در عصر کنونی غالباً متأثر از سیاست‌های خارجی است. پاکستان به «کشور کودتاها» نیز معروف بوده و ساختار شکننده‌ای دارد. البته روابط تجاری تهران- اسلام‌آباد نیازمندی‌های متقابل به یکدیگر دارند و در برخی موارد نیز رقابت‌هایی حاکم است ولی استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود نیازمند فرصت‌شناسی و اراده مسئولان کشورمان است. فرصت‌نشناسی مسئولان اقتصادی ایران در بی‌توجهی به سواحل مکران به اندازه کافی به مردم ایران خسارت‌زده است که باید با استفاده از ظرفیت‌های موجود جبران شود. البته سازمان توسعه تجارت بیشتر در دام «گزارش‌های بی‌پشتوانه» گیرکرده است و باید مسئولان از «نگاه سکویی به جایگاه‌های اقتصادی» عبور کنند و به این رهیافت رهبر انقلاب توجه کنند که فرمودند: «در جمهوری اسلامی، هر جا که قرار گرفته‌اید، همان‌جا را مرکز دنیا بدانید و آگاه باشید که همه کار‌ها به شما متوجه است». (۵ اسفند ۱۳۷۰ در دیدار مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی). اگر چنین نگاهی حاکم باشد قطعاً ظرفیت‌های اقتصادی ایران وضع معیشت فعلی را تغییر خواهد داد.
به‌زعم کارشناسان طراحی پروژ‌هایی نظیر خط لوله صلح که ظرفیت تأمین نیاز انرژی شبه‌قاره هند را دارد، به شرط عملیاتی کردن آن می‌تواند ضمن آورده اقتصادی برای کشورمان به تحکیم جایگاه سیاسی منطقه‌ای ایران نیز کمک کند. البته در تمام تحولات سیاسی و اقتصادی مرتبط با ایران نباید از سنگ‌اندازی رژیم امریکا غافل شد چه آنکه برای ایجاد مزاحمت برای مردم ایران از هیچ کوششی دریغ نمی‌کند ولی آنچه مهم است اینکه در چنین شرایطی باید با درایت منافع مردم را تأمین کرد والا حکمرانی در حالت عادی اهمیت خاصی ندارد. تلاش برای تحکیم روابط اقتصادی تهران- اسلام‌آباد می‌تواند ضمن رفع تنش‌های سیاسی به توسعه پایدار – حداقل غرب پاکستان و شرق ایران – کمک کند. البته متغیر‌های خارجی و درونی زیادی مؤثر است که باید مورد توجه قرار گیرد. اگر امریکا و چین امکان فعالیت هم‌زمان در پاکستان را دارند، ایران و عربستان هم میتوانند هم‌زمان در این کشور فعالیت کنند یا اگر بندر گوادر پاکستان و بندر چابهار «ایران ما» رقیب هستند در خیلی از حوزه‌ها اشترکات اقتصادی زیادی وجود دارد از جمله صادرات انرژی به پاکستان که این روز‌ها هم برخی از سوی ناآگهی و برخی هم احیاناً دانسته به آن حمله می‌کنند ولی بازاریابی انرژی و حفظ آن یکی از موضوعاتی است که نباید به راحتی از کنار آن گذشت. البته توجه به اینک نکته، به معنی نادیده گرفتن ضعف تیم اقتصادی دولت فعلی از جمله در حوزه نفت و گاز نیست. در پنجمین بخش از سلسه گزارش‌های واکاوی وضعیت تجارت ایران با کشور‌های همسایه به سراغ پاکستان رفتیم.
ترکیب تجارت تهران – اسلام‌آباد
سیدروح‌الله لطیفی عضو کمیسیون تجارت بین‌الملل خانه «صنعت، معدن و تجارت» به «جوان» می‌گوید: «طی ۹ ماه و ۱۰ روز نخست سال‌جاری، ۲ میلیون‌و ۵۴۳ هزارو ۴۷۶ تن کالا به ارزش یک میلیاردو ۴۷ میلیون‌و ۱۲۸ هزارو ۲۸۸ دلار به پاکستان صادرات و ۶۱۸ هزارو ۶۲ تن کالا معادل ۶۸۱ میلیون‌و ۳۳۴ هزار و ۸۲۶ دلار واردات از این کشور داشتیم». وی می‌افزاید: «سال گذشته مجموع کالا‌های صادراتی ما به پاکستان ۲ میلیون‌و ۹۰۵ هزار تن معادل یک میلیاردو ۲۶۰ میلیون‌و ۵۳۰ هزار دلار بود و پیش‌بینی می‌شود امسال حجم صادراتی ایران به پاکستان به ۲ میلیون‌و ۲۴۰ هزار تن معادل یک میلیاردو ۳۳۵ میلیون دلار برسد که به لحاظ ارزش صادراتی شاهد رشد خواهیم بود». سخنگوی پیشین گمرگ، پاکستان را پنجمین مقصد صادراتی ایران در بین همسایگان ایران معرفی می‌کند و می‌گوید: «عراق، ترکیه، امارات، افغانستان قبل از پاکستان به ترتیب مقاصد صادراتی ایران در بین کشور‌های همسایه و امارات، ترکیه، روسیه، پاکستان و عمان به ترتیب پنج مبدأ وارداتی ما در بین کشور‌های همسایه ایران هستند». وی هدف‌گذاری مراودات تجاری ایران وپاکستان را ۵ میلیارد دلار مطرح می‌کند و می‌افزاید: «ایران و پاکستان مرز‌های زمینی و دریایی مشترک دارند و طی دو سال اخیر، دو مرز زمینی رسمی نیز گشوده شده است و هم‌اکنون مرز‌های «ریمدان» و «پیشین» و «میرجاوه» در سیستان و بلوچستان از جمله مرز‌های زمینی فعال با کشور پاکستان هستند». لطیفی عمده محصولات وارداتی ایران از پاکستان را «برنج و انواع میوه‌ها همچون انبه و ماشین‌آلات» مطرح و تأکید می‌کند: «مصالح ساختمانی، گاز مایع، مشتقات نفتی، موارد خوراکی و غذایی و... عمده محصولات صادراتی ایران به پاکستان است». این کارشناس مسائل اقتصادی به نکته دیگری در مراودات تجاری تهران و اسلام‌آباد اشاره و تأکید می‌کند: «در حالی عمده مقصد صادرات پوست ایران، پاکستان است که کشورمان ظرفیت و سرمایه‌گذاری خوبی در حوزه پوست داشته است ولی با این حال باز هم عمده پوست کشور به پاکستان صادر می‌شود. سالانه معادل ۱۰۰ میلیون دلار پوست به پاکستان صادر می‌شود. این در حالی است اگر به صنعت داخلی حوزه پوست توجه شود، می‌توانیم به جای ۱۰۰ میلیون دلار صادرات پوست، ۳ الی ۴ میلیارد دلار آورده با توجه به ارزش افزوده آن نصیب کشور کنیم». وی می‌افزاید: «البته باید به این نکته تأکید شود که پاکستان تأمین‌کننده اصلی صنعت پوست در جهان است و در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده است ولی ایران باید حداقل در داخل کشور برای استفاده بهینه از صنعت پوست برنامه‌ریزی کند چراکه به اندازه کافی صنعت دامداری در کشور مورد توجه است».
پاکستان، بازار مکمل برای ایران
همچنین فهیمه دامرودی دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و پاکستان به «جوان» می‌گوید: «کشور پاکستان با جمعیت ۲۲۰ میلیون نفری به دلیل قرابت‌های زبانی، فرهنگی و مذهبی با کشورمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در عین حال بازار بالقوه خوبی برای بخش اعظمی از تولیدات داخلی کشورمان می‌تواند باشد. یکی از دلایل این امر این است که تنوع در کالا‌های وارداتی پاکستان از دیگر کشور‌ها بسیار زیاد است تا جایی که واردات پنیر از فرانسه، انواع سس و مارمالاد از امریکا، تمشک آبی (بلو بری) از پرو، گلابی از آفریقای جنوبی و... را شامل می‌شود و از طرفی کشور پاکستان سومین صادر کننده برنج و چهارمین تولید کننده پنبه در جهان است». وی می‌افزاید: «محصولاتی که تا به الان نیز از ایران برای پاکستان صادر شده عبارتند از: نوشیدنی‌ها (رانی)، مصالح ساختمانی (علی‌الخصوص کاشی و سرامیک به دلیل هزینه پایین پاکستان طرفدار این نوع محصولات از ایران است)، خرما، تخم گشنیز، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، شیر خشک، فرآورده‌های لبنی خشکبار، مواد غذایی و...)، همچنین برنج، حیوانات از نوع گاو، دانه کنجد، انبه، گوشت گاو، شتر، موز و... عمده محصولاتی هستند که از پاکستان وارد ایران شده است». دامرودی تصریح می‌کند: «صادرات جمهوری اسلامی ایران به پاکستان معادل یک میلیارد ۲۴۳ میلیون‌و ۵۰۸ هزارو ۱۶۳ دلار و حجم واردات ایران از پاکستان نیز معادل ۲۶۰ میلیون و ۱۸۴ هزارو ۹۹۷ دلار (در سال مالی ۱۴۰۰) بود؛ و حجم کل تجارت ایران با پاکستان در سال ۱۴۰۰ نیز معادل یک میلیاردو ۵۰۳ میلیون و ۶۹۳ هزارو ۱۶۰ دلار بود». دامرودی خاطرنشان می‌کند: «بیشترین کشور‌های صادر کننده به پاکستان شامل چین، امارات متحده‌عربی، ایالت متحده امریکا، عربستان سعودی و اندونزی هستند که سهم ایران از صادرات در بازار پاکستان در سال گذشته فقط دو درصد بوده است». وی پاکستان را بازار مکمل ایران می‌داند و می‌گوید: «دلیل دیگری که حضور ایران در بازار تجارت با پاکستان را به صرفه می‌کند این است که بازار پاکستان یکی از بازار‌های مکمل ایران محسوب می‌شود، ایران از تأمین بسیاری از نیاز‌ها و محصولات وارداتی پاکستان مانند برق، گاز مایع، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی مانند نفت، قیر، کودشیمیایی، مواد پلیمری و...، لبنیات، خشکبار، لوازم خانگی، بهداشتی، ساختمانی، سیمان و بسیاری از این کالا‌ها این قابلیت را دارد تا بخشی از بازار پاکستان را تصاحب کند و متقابلا ایران می‌تواند برخی محصولات وارداتی خود همچون گوشت، برنج، منسوجات، تجهیزات ورزشی و پزشکی، میوه‌های گرمسیری و برخی اقلام کشاورزی را که اکنون دیگر کشور‌ها وارد می‌شود، از کشور پاکستان تأمین کند تا به این ترتیب دو کشور از افزایش تعاملات تجاری با یکدیگر بهره‌مند شوند». دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران. پاکستان خاطرنشان می‌کند: «با توجه به تقاضای روز افزون تجار دو کشور و نیز ظرفیت و توانمندی‌های دو کشور انتظار می‌رود در صورت برقراری کانال‌های مستقیم بانکی بین دو کشور و دستیابی به موافقتنامه تجارت آزاد، افزایش چند برابری مبادلات تجاری دو کشور را شاهد باشیم. شرط اصلی به دست آوردن بازار این کشور داشتن بینش و اطلاعات درست و جامعی از بازار پاکستان است که متأسفانه در شرایط کنونی استفاده چندانی از آن نمی‌شود». وی تأکید می‌کند: «برای فعالان اقتصادی راهکار مناسب جهت حضور در بازار پاکستان بازاریابی محصولات مورد نظر تجار و فعالان اقتصادی است». دامرودی، بازاریابی را شناخت بازار‌های خارجی و راه‌های نفوذ به آن می‌داند و می‌گوید: «شناخت فعالان اقتصادی و رقبا در کشور هدف از مهم‌ترین قسمت‌هایی است که نیازمند اتخاذ استراتژی‌های قدرتمند برای بازاریابی کالا و خدمات است، بازاریابی از مؤلفه‌های بسیار مهم در توسعه اقتصادی به شمار می‌رود که با انتقال صحیح و درست اطلاعات کالای داخلی به فعالان اقتصادی، به فروش و عرضه کالا‌ها و محصولات، کمک شایانی می‌شود». وی درباره وضعیت دیپلماسی اقتصادی دولت سیزدهم نیز می‌گوید: «از ابتدای شروع به کار دولت سیزدهم و اقدامات صورت گرفته در حوزه تعامل با کشور‌های همسایه شاهد رونق در حوزه تجارت خارجی بوده‌ایم به نحوی که حجم تجارت خارجی ایران رشد قابل توجه‌ای داشته است، با وجود اینکه تحریم‌ها موانعی بر سر تبادلات مالی ایجاد کرده بودند».
