تسلیحات ترموباریک که این روز‌ها به علت جنگ روسیه و اوکراین نام آن بسیار به گوش می‌خورد، نوعی سیستم انفجاری است که کاربرد اصلی آن درگیری با نفراتی است که در ساختمان‌ها و سنگر‌ها مخفی شده‌اند. نوع فعالیت این نوع سرجنگی بسیار ساده است. در یک سرجنگی ترموباریک صددرصد حجم مواد موجود در سرجنگی ماده منفجره، سوخت است. صرف‌نظر از تعدادی ترکش که در انواع سرجنگی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، مواد تشکیل‌دهنده یک سرجنگی ترکیبی از سوخت یا ماده انفجاری و اکسیدکننده است تا بهترین قدرت انفجار حاصل شود. این ترکیب معمولاً در سرجنگی‌های انفجاری شدید یا HE که از تسلیحات پرکاربرد هستند حدود ۳۰ به ۷۰ است، یعنی ۳۰درصد سوخت و ۷۰ درصد اکسیدکننده، اما در سلاح ترموباریک این نسبت صددرصد مربوط به سوخت است.
اما چرا این گونه است؟ چون سرجنگی ترموباریک از اکسیژن موجود در هوا به عنوان اکسیدکننده استفاده می‌کند، این امر باعث می‌شود قدرت تخریب چنین سرجنگی‌ای در مقابل ساختمان‌های مستحکم پایین باشد، به طور مثال سرجنگی ترموباریک در مقابل یک تانک هیچ‌گونه تأثیری ندارد و البته تسلیحات ترموباریک در ارتفاع‌های بالا از سطح دریا کلاً عملکرد بسیار ضعیفی دارند، مثلاً در یک محیط کوهستانی با ارتفاع بیش از ۳ هزار متر، چون فشار هوا و غلظت اکسیژن از این ارتفاع شروع به کاهش محسوسی می‌کند، سلاح ترموباریک نمی‌تواند عملکرد خوبی از خود نشان دهد، اما با همه این‌ها به ندرت پیش می‌آید جنگ در یک محیط کوهستانی با ارتفاع بسیار بالا دربگیرد. اغلب نقاط جهان در ارتفاع کمتر از هزارو ۵۰۰ متر از سطح دریا واقع شده‌اند که محیطی ایده‌آل برای تسلیحات ترموباریک است. این تسلیحات همانطور که گفته شد در برابر بنا‌های مستحکم مثل یک ساختمان با اسکلت بتنی قدرت نفوذ ندارند و در بهترین حالت تخریب آن‌ها به علت موج و شوک انفجار است، اما می‌توانند باعث کشته شدن نفرات مستقرشده درون ساختمان شوند، بدون آنکه آن را به طور کامل تخریب کنند، این توانایی مربوط به سیستم این نوع از کلاهک است.
شیوه عملکرد سرجنگی ترموباریک
کلاهک ترموباریک در زمان انفجار به صورت دومرحله‌ای عمل می‌کند، البته این دو مرحله در کسری از ثانیه اتفاق می‌افتد و قابل دیدن با چشم غیرمسلح نیست، ابتدا با عمل‌کردن فیوز ابتدایی بمبی ابری از مواد منفجره در محیط پخش می‌کند، سپس خرج کوچکی عمل می‌کند و این ابر مشتعل می‌شود. چنین سیستم انفجاری که مبتنی بر بخار است، می‌تواند افراد درون یک سنگر را به راحتی بکشد، چون یک ابر به صورت فوری در محیط پراکنده شده است و نیاز به اصابت مستقیم به افراد نیست. یک نکته دیگر در مورد این کلاهک‌ها این است که به علت سوزاندن حجم زیادی هوا در مدت‌زمان بسیار کم یک منطقه خلأ را ایجاد می‌کند که باعث افزایش موج انفجار می‌شود، این موج در درون یک محیط بسته برای انسان فوق‌العاده خطرناک است و از جمله عوامل کشنده برای افراد سنگرگرفته به حساب می‌آید. در حال حاضر از مشهور‌ترین سلاح‌های ترموباریک جهان راکت‌انداز توس روس‌هاست، این راکت‌انداز چندگانه در مدل توس۱ دارای ۲۴ راکت ۲۲۰ میلیمتری است که دارای سرجنگی ترموباریک هستند. وظیفه این سیستم اجرای آتش سنگین علیه مواضع دفاعی دشمن و ایجاد چتر مناسب برای پیشروی یگان‌های زرهی این کشور است.
توس در جبهه‌های مختلف عملکرد خوبی داشته است از جمله در جنگ قره‌باغ که طرف ارمنی از استحکامات بسیاری بهره می‌برد یا در نبرد داعش و عراق که طرف عراقی از این راکت‌انداز در چندین نبرد با داعش استفاده کرد و به گفته منابع عراقی نتایج خوبی داشت.
در ایران نیز جای خالی چنین سیستمی که بتواند در برد کم با حجم و قدرت آتش زیادی از نیرو‌ها پشتیبانی کند به چشم می‌خورد، البته نیازی به طراحی سیستمی با جزئیات مشابه دقیقاً مثل توس نیست، می‌توان از راکت‌انداز ۲۴۰ میلیمتری فجر ۳ برای این کار استفاده کرد، توسعه راکتی با برد کمتر ولی سرجنگی سنگین‌تر ترموباریک می‌تواند راهگشا باشد.
طرف امریکایی نیز در این نوع تسلیحات یک محصول ویژه دارد. بمب هواپرژتاب سنگین MOAB یا مادر تمام بمب‌ها که یک بمب ۱۱ تنی با هدایت ماهواره‌ای و سرجنگی ترموباریک است. این بمب قوی‌ترین سلاح غیراتمی ارتش امریکا به حساب می‌آید که در سال ۲۰۱۷ علیه نیرو‌های ولایت خراسان داعش در افغانستان استفاده شد، این بمب به علت وزن بالای خود قدرت تخریبی زیادی در برابر بنا‌های غیرنظامی دارد و موج انفجار آن می‌تواند افراد سنگرگرفته مثلاً در یک محله از یک شهر را کاملاً از میدان به در کند، با این حال به علت شیوه پرتاب تنها در برابر اهدافی کاربرد دارد که پدافند آن به خوبی سرکوب شده باشد.
در ایران به گفته سردار حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه نسخه‌ای تقریباً مشابه وزن ۱۰ تن توسعه داده شده است که از هواپیمای ترابری ایلوشین ۷۶ پرتاب می‌شود، البته تاکنون تصاویری از خود این بمب یا تست آن منتشر نشده است.
سرجنگی ترموباریک در پوست ضدزره‌ها
یکی از موارد خاص جنگ داخلی سوریه استفاده از موشک‌های ضدزره هدایت‌شونده مانند تاو علیه اهداف مختلف از جمله تجمع نیرو‌های انسانی یا سنگر‌ها بود، ولی موشک‌های این کلاس عمدتاً دارای سرجنگی خرج گود برای استفاده علیه اهداف سخت مانند تانک‌ها هستند و در صورت برخورد به یک دسته انسان نیز تلفات محدودی وارد می‌کنند. ایران با استفاده از این تجربه نسخه موشک‌های طوفان را با سرجنگی‌های ترموباریک توسعه داده که در چنین جنگ‌هایی بسیار پرکاربرد است. وزارت دفاع در زمینه تجهیز موشک‌های ضدزره به کلاهک‌های ترموباریک و تغییر نقش آن‌ها به ضدنفر و ضدسنگر عملکرد مناسبی داشته است و بیشترین تنوع محصول در این کلاس را در جهان دارد.
اولین نسخه از این تسلیحات موشک طوفان ۴ است که عملاً همان موشک طوفان ۱ ولی با سرجنگی ترموباریک است. با توجه به اینکه طوفان ۱ دیگر در برابر زرهی مدرن چندان کارایی ندارد، می‌توان ذخایر این موشک را در کلاهک به طوفان ۴ ارتقا داد و از آن‌ها برای مورد اصابت قراردادن اهداف متفاوتی استفاده کرد.
طوفان ۴ دارای تقریباً ۵/۳ کیلوگرم سرجنگی است که شاید چندان زیاد به نظر نرسد، از این رو وزارت دفاع دو نسخه دیگر از خانواده طوفان با نام‌های طوفان ۶ و ۷ با سرجنگی ترموباریک سنگین‌تر نسبت به طوفان ۴ توسعه داد که به ترتیب دارای پنج و ۶/۵ کیلوگرم سرجنگی هستند که برای موشکی در این ابعاد کافی است.
در ادامه وزارت دفاع، نسخه موشک «دهلاویه» دیگر موشک ضدزره تولیدی خود را نیز با کلاهک ترموباریک ارائه کرد. این نسخه بنا به گفته کاتالوگ رسمی وزارت دفاع دارای برد پنج‌کیلومتر و سرجنگی ۸/۶ کیلوگرمی است که بیشترین میزان سرجنگی در میان موشک‌های ضدزره شناخته‌شده ایران است. این وزن سرجنگی دهلاویه ترموباریک را به سلاحی مناسب جهت نابودی سنگر‌های دشمن تبدیل می‌کند و حتی در برابر خودرو‌های زرهی سبک نیز می‌تواند خطرناک باشد.
دیگر موشک هدایت‌شونده با سرجنگی ترموباریک ارائه‌شده توسط وزارت دفاع، نسخه ترموباریک موشک صاعقه یا همان نسخه داخلی دراگون است. این موشک شانه‌پرتاب، بیشتر مناسب نیرو‌های ویژه است، با این حال همین محدودیت وزن باعث کاهش برد آن به ۹۰۰ متر شده است. این موشک همچنین از سرجنگی ۸/۲ کیلوگرمی بهره می‌برد و شاید بتوان گفت از کوچک‌ترین تسلیحات دارای کلاهک ترموباریک در جهان است.
راکت‌انداز‌ها هم به پرتابه‌های خاص تجهیز شدند.
اما جدید‌ترین مورد از یک سلاح ترموباریک که در ایران ساخته شده راکت دوشپرتاب RPO- A SHMEL است. این سلاح روسی مربوط به اوایل دهه ۸۰ دارای ۱۱ کیلوگرم وزن و ۷۰۰ متر برد مفید است. کاربرد اصلی این سلاح جنگ شهری و نبرد خانه به خانه است. در زمان جنگ چچن راکت RPO- A عملکرد درخشانی از خود به جای گذاشت و اکنون نیز کاربران بسیاری در جهان دارد.
جهادخودکفایی سپاه پاسداران نیز محصولی مشابه با نام راکت قارعه تولید می‌کند که هشت‌کیلوگرم وزن و تا ۳۰۰ متر برد دارد. این سلاح به علت بدنه کامپوزیتی لانچر دارای وزن پایین‌تری است و می‌تواند برای نیرو‌های درگیر در جنگ شهری سلاحی حتی مناسب‌تر از RPO روسی باشد.
سه نوع راکت‌انداز مطرح موجود در اختیار نیرو‌های مسلح یعنی RPG- ۷، RPG- ۲۹ و SPG- ۹ هم به راکت‌هایی با سرجنگی ترموباریک ساخت داخل مجهز می‌شوند. برای اولین بار حدود چهار سال پیش پرتابه راکت RPG-۷ با قطر بیرونی ۱۰۵ میلیمتر و سرجنگی ترموباریک با برد ۱۵۰ تا ۳۰۰ متر معرفی شد که می‌تواند فضایی به مساحت ۱۵۰ مترمربع را پاکسازی کند. امروزه چند نوع راکت ترموباریک برای راکت‌انداز RPG-۷ در ایران ساخته می‌شود.
سه نوع پرتابه ترموباریک برای سلاح RPG- ۲۹ که با نام غدیر در ایران ساخته می‌شود هم توسعه پیدا کرده است که نمونه پایه آن‌ها حداکثر هزار متر برد، ۹/۶ کیلوگرم وزن و سرعتی حدود ۲۲۵متر بر ثانیه را دارد.
سلاح SPG- ۹ هم که در ایران با نام ظفر ساخته می‌شود، علاوه بر چند نوع مهمات ضدزره و ضدنفر به پرتابه ترموباریک هم مجهز شده است. این پرتابه توان رسیدن به برد ۶۰۰ الی هزارمتر را دارد و می‌تواند در منطقه‌ای به مساحت ۵۰متر مربع اثری مرگبار داشته باشد. وزن این پرتابه حدود ۵ کیلو و ۳۰۰ گرم است.
نگاهی به نبرد‌های سال‌های اخیر در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا خصوصاً جنگ روسیه و اوکراین، نشان می‌دهد طراحی و نقشه راهی که در نیرو‌های مسلح و صنایع دفاعی کشورمان برای توسعه راهبرد نبرد ناهمتراز به دست آمده، کاملاً اصولی و مؤثر بوده و در این میان، موشک‌های ضدزره بخش مهمی از توان رزم زمینی ایران را تشکیل داده‌اند. در نتیجه خانواده سلاح‌های ضدزره در کشورمان امروزه بسیار متنوع بوده و با ورود آن‌ها به سازمان رزم نیرو‌های زمینی ارتش و سپاه، توان ضدزره یگان‌های عملیاتی این نیرو‌ها به شکل قابل توجهی افزایش پیدا کرده است. در چنین فضایی ساخت پرتابه‌هایی جدید که نیازی به تغییر پرتابگر ندارند از جمله مهمات ترموباریک بدون تحمیل هزینه اضافی امکان اثرگذاری روی طیفی از اهداف را که راکت‌های ضدزره برای آن‌ها کارایی بالایی ندارند، فراهم کرده است. این تسلیحات می‌توانند در بازار صادرات سلاح هم برای کشورمان نقش‌آفرین باشند.
