پانزدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینما حقیقت» این روز‌ها در تهران در حال برگزاری است. مستند «ناقوس دریا» به کارگردانی محسن شیرزایی در بخش مسابقه مستند نیمه‌بلند این جشنواره حضور دارد. ناقوس دریا نگاهی دارد به ماجرای تلخ ربوده شدن ملوانان ایرانی از سوی دزدان دریایی سومالی؛ فیلمی که رویکرد آن پرداختن به ریشه‌های ایجاد ناامنی است و سرنخ ماجرا را به صید ترال چینی‌ها می‌رساند که باعث بدبختی سومالیایی‌ها و بیکاری و مصیبت ماهیگیران ایرانی شده است. شیرزایی در گفتگو با «جوان» درباره مستند ناقوس دریا توضیحات بیشتری داده است.
«ناقوس دریا» به معضلی پرداخته که آشنایی با آن قطعاً نیازمند ارتباط نزدیک با محیط جغرافیایی و شرایط انسانی منطقه است، چطور با سوژه آشنا شدید؟
من اصالتاً سیستانی هستم و در زاهدان به دنیا آمده‌ام. ماجرای مستند «ناقوس دریا» ریشه در مسائل منطقه دارد و در چند سال اخیر که کمبود صید به کم‌آبی و دیگر مسائل به وجود آمد، باعث تشدید آن شد.
این فیلم چندمین اثر مستند شما به شمار می‌آید؟ در کار‌های قبلی هم نگاه به مشکلات سیستان و بلوچستان داشته‌اید؟
می‌شود گفت چهارمین فیلم مستند من است. کار‌های قبلی شامل «مترسک‌های می‌رقصند»، «توتن سوار» و «بغض هامون» بوده و چند کار تلویزیونی هم با شبکه مستند انجام داده‌ام. بیشتر کارهایم ریشه در مسائل اجتماعی منطقه دارد و در کنار آن، چون در استان سیستان و بلوچستان، مسائل اجتماعی با چالش‌های محیط زیستی گره خورده است، در کارهایم دغدغه‌های محیط زیستی را نیز بیان کرده‌ام، برای مثال در مستند «بغض هامون» به خشک شدن دریاچه هامون و در نتیجه بیکاری مردم در شمال استان پرداخته‌ام و در «ناقوس دریا» هم به مشکلات ناشی از صید ترال در جنوب استان سیستان و بلوچستان و تأثیر آن بر زندگی مردم اشاره کرده‌ام.
پیش از این نیز بحث صید چینی‌ها در آب‌های ایران در مستند‌هایی مثل «دریابست» مطرح شده بود که در نهایت منجر به تصمیمات جدی در این زمینه شد!
متأسفانه ما زمانی سراغ مشکلات می‌رویم که در حال تبدیل شدن به بحران هستند یا یک بحران تمام‌عیار شده‌اند. صید ترال چینی‌ها در خلیج فارس و دریای عمان هم به یک بحران بزرگ زیست‌محیطی و اجتماعی در جنوب کشور تبدیل شده که تأثیر آن روی زندگی مردم منطقه مشهود است. سال گذشته یعنی در آذرماه ۱۳۹۹ مجلس ممنوعیت صید ترال را برای دو سال تصویب کرد، امیدوارم در سال آینده این ممنوعیت تجدید شود، وگرنه باز هم شرایط بدتر خواهد شد.
ارتباط صید ترال چینی‌ها با دزدی‌های دریایی سومالیایی‌ها چیست؟
به جرئت می‌توانم بگویم که دلیل اصلی دزدی دریایی سومالیایی‌ها همین صید ترال است. آن‌ها که از اول دزد نبودند. سومالیایی‌ها تا اوایل دهه ۱۹۹۰ دارای دولت مرکزی بودند و بعد از آن است که با از بین رفتن دولت، صید ترال خارجی‌ها شروع می‌شود و مردم سومالی که بیکار شده‌اند برای امرار معاش دست به کار‌هایی از جمله دزدی دریایی و باج‌گیری می‌زنند.
برای ساخت مستند «ناقوس دریا» چقدر زمان صرف تحقیقات و پیش‌تولید شده است؟
تحقیقات اولیه کار برای سال ۹۷ است. در آن سال طرح اولیه آماده شد و تحقیقات تا مرحله‌ای پیش رفت ولی بعد از مدتی متوقف شد. در سال ۹۸ دوباره کار را از سر گرفتم و در اواخر آن سال فیلمنامه کار تکمیل شد. فیلمنامه در شصت و چهارمین جشنواره منطقه‌ای سینمای جوان ارائه شد و جایزه گرفت ولی برای ساخت مستند نیازمند حمایت و بودجه بودم، برای همین از طریق دوستانم با «خانه مستند انقلاب اسلامی» آشنا شدم. طرح را در آنجا ثبت کردم و قرارداد ساخت در سال ۹۹ بسته شد.
در ماه‌های اخیر هم بحث آزادی ملوان‌های ربوده شده پیش آمد، آیا افراد ربوده شده به مستند «ناقوس دریا» ارتباط دارند؟
آخرین آزادی که انجام شد به شهریور امسال بازمی‌گردد که به ملوان‌های ربوده‌شده‌ای که ما در مستند با خانواده‌هایشان صحبت کردیم ربطی ندارد، از آن گروه ملوان‌های ربوده‌شده هیچ اطلاعی در دست نیست. متأسفانه دزدی دریایی، آدم‌ربایی و اخاذی سومالیایی‌ها در بین سال‌های ۹۳ و ۹۴ به اوج خود رسید و در این بین چندین آدم‌ربایی انجام شد. شاید بیش از ۱۰۰ خانواده آسیب‌دیده باشند که خیلی‌هایشان حاضر نیستند جلوی دوربین بیایند.
در فیلم بخش‌هایی از یک فیلم امریکایی با موضوع دزدی و آدم‌ربایی سومالیایی وجود دارد! علت انتخاب سکانس‌هایی از آن فیلم چه بود؟
در دوره پژوهش فیلمنامه مستند متوجه شدم در امریکا فیلمی درباره دزدی دریایی ساخته شده است. فیلم «کاپیتان فلیپس» به کارگردانی پل گرینگرس، بازسازی از ماجرایی واقعی است. در زمان ساخت فیلم برای بازسازی حمله سومالیایی‌ها به کشتی‌ها دو راه داشتم؛ اول اینکه خودم این صحنه‌ها را بازسازی کنم که قاعدتاً بودجه آن را نداشتم و حمایتی هم نبود که بخواهم این کار را بکنم. راه دوم این بود که از سکانس‌های این فیلم که اتفاقاً قرابت زیادی با ماجرای ربوده شدن ملوان‌های ایرانی داشت، استفاده کنم.
در سراسر مستند «ناقوس دریا» تنها یک مسئول دولتی طرف مصاحبه قرار می‌گیرد، آیا تعمدی در این کار وجود دارد؟
آن یک مصاحبه هم به دلیل این بود که برای توضیح اطلاعات درباره ملوان‌های ربوده شده نیاز بود. در اصل معاون اسکله صیادی جزو اولین نفراتی بود که متوجه ربوده شدن ملوان‌ها می‌شود، البته من در دوره پژوهش کار با فرمانداری و روابط عمومی‌های ادارات مرتبط صحبت کردم و اطلاعاتی گرفتم ولی عملاً کاری از دست کسی برنمی‌آید. تمام اطلاعات آن‌ها هم در حد همان گزارش بی‌بی‌سی از ربوده شدن لنج ایرانی است که در آن نام لنج و افراد ربوده شده گفته می‌شود. بیشتر از این هم ضرورتی برای کار وجود نداشت.
امیدوار هستید مانند مستند‌هایی که نمایش عمومی آن‌ها به ممنوعیت صید ترال منجر شد، «ناقوس دریا» هم به حل مشکلات مردم منطقه کمک کند؟
من به عنوان مستندساز وظیفه‌ام به تصویر کشیدن مشکلات است، اما پیدا کردن راه‌حل آن و حل کردن مشکل وظیفه من نیست. نه اینکه بگویم به من ربطی ندارد بلکه در توان مستندساز یا هر هنرمندی که به مشکلات و معضلات اجتماعی پرداخته است، نیست.
