دوستی و همنشینی از آن دست موضوعاتی است که در احادیث و روایات بسیار به آن پرداخته شده است. همچنین در منابع مکتوب مشهور و معتبر هم، چون الاَمالی شیخ طوسی، بِحارُالاَنوار مرحوم مجلسی، میزان‌الحِکمه و... فراوان به بحث انتخاب دوست پرداخته شده است. آنچه در ادامه می‌آید گزیده‌ای از احادیث و روایات در این زمینه است.
درباره هیچ‌کس قضاوت نکنید، تا وقتی که ببینید با چه کسانی همنشین هستید، زیرا آدم‌ها از راه همنشینان شناخته می‌شوند. (پیامبر اکرم (ص))
از دوستی با کسی که مدام در جست‌وجوی عیب‌های دیگران است، پرهیز کن! زیرا نوبت تو هم خواهد شد. (مولا امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب)
دورباش از کسی که گفت‌وگویش تو را گرفته می‌کند.
فقط وقتی شادش می‌کنی، شادت می‌کند. اگر زیانی از تو به او برسد، مقابله به مثل می‌کند. هرگاه از تو جدا شود، نگران شوی که نکند پشت سرت بدگویی کند.
هرگاه او را از کاری که می‌خواهد بکند، بازداری؛ بی‌درنگ به تو تهمت بزند و متهمت کند. هرگاه با او سازگاری کنی و موفقیت‌هایت را بگویی، حسودی کند و آسیب بزند.
هرگاه با او فقط ناسازگاری کنی، دشمنی کند. عُرضه جبران خوبی دیگران به خودش را ندارد.
درباره کسی که به او زور بگوید، زیاده‌روی کند. همنشین چنین آدمی، پاداش الهی دارد، اما خودش دچار عذاب خواهد شد. زبانش سطح پایین فکرش را نشان دهد.
دلش نگهدار سخنش نباشد و اسرار را زود افشا کند. علم را بیاموزد، چون از مجادله لذت می‌برد. درباره دین، تحقیق کند، چون علاقه‌مند خودنمایی است و شتابان به سوی دنیا رود و خداترسی را کنار بگذارد. (میزان‌الحِکمَه به نقل از بِحارُالاَنوار مرحوم مجلسی)
مولا امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب در سفارش به امام حسن (ع): پسرم! با احمق دوستی نکن، زیرا می‌خواهد به تو سود برساند و، چون درک ندارد، آسیب می‌زند.
امام موسی بن جعفر (ع) می‌فرماید: احترام میان خود و دوستت را به هم نزن و کمی از آن را نگهدار! زیرا احترام که برود، شرم هم خواهد رفت و پرده‌ای میان دوستان نخواهد ماند.
امام علی‌بن‌الحسین زین‌العابدین (ع) هنگام دیدار زُهَری (یکی از یاران) که از حسادت حسودان و بدی آنانی که در حقشان خوبی کرده بود، رنجیده‌خاطر بود فرمود: مسلمانان را مانند خانواده‌ات بدان! بزرگشان را مانند پدر، کوچکشان را مانند فرزند و همسالانشان را مانند برادر بدان! آیا دوست داری یکی از اعضای خانواده‌ات بدی ببیند؟!
اگر ابلیس - که لعنت خدا بر او باد - سبب شد که احساس کنی بر یکی از مسلمانان برتری داری، خود را به این شیوه اصلاح کن: اگر او بزرگ‌تر از تو بود، به خود بگو او در ایمان و کردار، از من پیش‌تر است، پس از من بهتر است.
اگر کوچک‌تر بود، به خود بگو من در گناهانم از او پیش‌ترم، پس او از من بهتر است. اگر همسال تو بود، به خود بگو من مطمئنم که گناهکارم، اما یقین ندارم که او گناهکار است.
پس برای چه یقینم را ر‌ها کنم و تردیدم را بگیرم؟ «اگر هم دیدی که مسلمانان به تو احترام می‌گذارند و تو را از خود والاتر می‌دانند؛ به خود بگو این از خوبی آنان است نه شایستگی من...» اگر هم از آنان بی‌مهری دیدی، بگو این گناه و تقصیر من است.»
اگر چنین کردی، خدا زندگی را بر تو آسان خواهد کرد، دوستانت فراوان و دشمنانت اندک خواهند شد. (میزان‌الحِکمَه به نقل از بِحارُالاَنوار مرحوم مجلسی)
امام صادق (ع) فرمود: دوستی مرز‌هایی دارد که هرکس همه یا برخی از آن‌ها را داشته باشد، دوست است، وگرنه او را اصلاً دوستت ندان: ظاهر و باطنش با تو یکی باشد، آبروی تو را آبروی خودش بداند، مقام و مال، او را درباره دوستانش تغییر ندهد، هر کمکی از دستش بربیاید، از تو دریغ نکند، آخری هم همه را در خود دارد؛ اینکه در گرفتاری‌ها تو را تنها نگذارد. (میزان‌الحِکمَه به نقل از بِحارُالاَنوار مرحوم مجلسی)
مولا امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابیطالب (ع) فرمود: انسان مسلمان را سه دوست باشد: دوستی که می‌گوید من با توام، زنده باشی یا مُرده. این دوست، عمل آدم است. دوست دیگر می‌گوید من، فقط تا زمانی با توام که زنده‌ای.
این دوست، ثروت آدم است. دوست سوم می‌گوید من تا لب گور با توام و از تو جدا می‌شوم. این دوست، فرزند آدم است. پیش از آزمودن دوست، به او اعتماد مکن! (میزان‌الحِکمَه به نقل از غُرَرُالحِکَم و دُرَرُالکَلِم)
امیرالمؤمنین (ع) فرمود: مردم فقط با آزمایش شناخته می‌شوند. دوستت را در گرفتاری، خویشاوندت را در تنگدستی و کسانی را که زبان مهر و ستایش دارند، در بیکاری‌ات آزمایش کن تا بفهمی که موقعیت حقیقی‌ات نزد دیگران چیست. (میزان‌الحِکمَه، به نقل از بِحارُالاَنوار مرحوم مجلسی).
اما با چه کسانی دوست نشویم؟ در این زمینه امام صادق (ع) فرمود: هر زمان امیرمؤمنان علی (ع) به منبر می‌رفت، می‌فرمود: شایسته است مسلمان از رفاقت با سه نفر دوری کند: پرروی بی‌باک تبهکار، احمق و دروغگو. (اصول کافی)
مولا علی (ع) می‌فرماید: بد‌ترین دوستان کسانی‌اند که هنگام آسایش پیوند دارند و هنگام گرفتاری جدا می‌شوند. (غررالحکم)
رسول خدا (ص) فرموده است: از همنشینی با دوست بد بپرهیز، چون تو با او شناخته می‌شوی. (کنزالعمال)
امام باقر (ع) می‌فرماید: با چهار شخص معاشرت و دوستی نکن: احمق، بخیل، ترسو و دروغگو. زیرا شخص احمق می‌خواهد به تو سود رساند، ولی صدمه می‌زند و آدم بخیل و تنگ‌نظر از تو می‌گیرد، اما به تو پس نمی‌دهد و ترسو از تو و پدر و مادرش فرار می‌کند و دروغگو اگر راست بگوید کسی باور نمی‌کند. (خصال شیخ صدوق)
امام صادق (ع) فرمود: بپرهیز از اینکه دوستی کنی با کسی که برای طمع و ترس یا هوای نفس و خوردن و آشامیدن رو به تو می‌آورد و در جست‌وجوی دوستی با پرهیزگاران باش. (بحارالانوار)
مولا علی بن ابیطالب (ع) می‌فرماید: بد‌ترین دوستان کسانی‌اند که هنگام آسایش پیوند دارند و هنگام گرفتاری جدا می‌شوند. (غررالحکم)
ایشان همچنین فرمود: همنشینی با بدان مایه بدگمانی به خوبان است. (بحارالانوار)
از امیرالمؤمنین مولا علی (ع) سؤال شد: کدام دوست بد است؟ فرمود: کسی که معصیت خدا را برای تو زیبا جلوه دهد. (بحارالانوار)
