وحید حاجی‌پور

طنز برنامه جامع انرژی کشور

هفته گذشته بود که هیئت دولت به استناد قانون برنامه ششم و در راستای سند ملی راهبرد انرژی کشور، برنامه اجرایی طرح جامع انرژی کشور را به تصویب رساند. این طرح پس از سال‌ها کشمکش به تصویب رسید، اما نکته مهمش این بود که هیچ سنخیتی میان واقع‌بینی و برنامه عملیاتی در این طرح دیده نمی‌شود!

زنگنه پیشنهاد اولیه این طرح را در اسفند ۱۳۹۷ به سازمان برنامه و بودجه ارائه کرد که در آن تصریح کرده‌بود از میان سناریو‌های مختلف برنامه‌اجرایی طرح جامع انرژی کشور، سناریوی بهینه‌سازی مورد تأیید وزارت نفت است، اما با این وجود، این برنامه با همین محور و بدون بررسی کارشناسی دقیق در سازمان برنامه، به تصویب هیئت دولت رسید.

این برنامه اجرایی اساساً مبتنی بر رویکرد کنونی وزارت نفت در راستای «نگاه به خارج و عدم توجه به مؤلفه‌ها و توانمندی‌های داخلی»، عدم‌توجه به تحولات ساختاری بازار بین‌المللی انرژی نظیر روند‌های کاهش تقاضای نفتی و کاهش قیمت جهانی نفت و از همه مهم‌تر مخالف توصیه‌های اصلی مقام معظم رهبری در نگاه به داخل و با طراحی‌های جدید اقتصاد انرژی است. به عنوان مثال، سناریوی بهینه سازی این برنامه که مورد تأیید وزارت نفت است، سرمایه‌گذاری لازم برای بخش انرژی این سناریو را بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار و برای بهینه‌سازی ۳/ ۱ تریلیارد دلار در ۲۰ سال آینده می‌داند که به هیچ‌یک از اولویت‌های تحقق این سناریو به‌رغم نام زیبای آن توجه نشده‌است. این درحالی است که تحقق این اعداد نیازمند صادرات نفت بیش از ۵/۲ و قیمت نفت بالای ۵۰ دلار است. توصیه‌های این برنامه، بسیار ناپخته و شبیه تصمیمات نادرست و آسیب‌زای دولت در موضوع سهمیه‌بندی بنزین است. این برنامه‌اجرایی دارای اشکالات اساسی متدولوژیک و محتوایی و براساس مدلسازی و داده‌های قدیمی بوده که توسط تیم نزدیک به زنگنه در مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی و بدون تخصص لازم و بدون توجه به نظرات کارشناسی و احتمالاً با هدف نانوشته ایجاد توجیه برای مذاکره با غرب به هر قیمتی برای جلب سرمایه‌گذاری خارجی به عنوان ضرورت تحقق اهداف طرح جامع انرژی کشور نوشته شده‌است. به طور کلی، نظرات تحلیلی و انتقادی به اختصار در چهار محور قابل بحث کردن است: ساختار کلی بخش انرژی کشور، مبانی و مفروضات، مدل و رویکرد مورد استفاده و نتایج ارائه شده‌است.

ساختار بخش انرژی کشور
۱ - سیستم انرژی ایران چه از نظر ترکیب سبد حامل‏های انرژی و چه از نظر انتقال در سطح ملی و در سطح منطقه‏ای، به‏هیچ وجه سیستم منطقی و مطلوبی نیست و هرگز بر مبنای راهبرد‌های روشن مبتنی بر آمایش سرزمین و آینده‏نگری گسترش پیدا نکرده و گسترش آن عمدتاً تصادفی یا بر مبنای سلیقه‌های شخصی بوده‌است. این در حالی است که کشور‌های پیشرفته صنعتی حداقل از نیمه دهه ۱۹۷۰ میلادی، راهبرد‌های کلان انرژی خود را تعیین و تدوین کرده و مدل‌های توسعه داده‏شده توسط ایشان در جهت تحقق آن راهبرد‌ها طراحی شده‌است و به‌کارگیری این مدل‌ها برای کشوری که راهبرد‌های انرژی روشنی ندارند، قابل‌قبول نیست.

بنابراین به نظر می‏رسد که پیش‏بینی‏های انجام شده در طرح جامع انرژی فعلی، سیستم انرژی کشور را اصلاح نخواهد کرد و عملاً تمام پیش‏بینی‏های انجام شده به نوعی تداوم وضع موجود ولی بر مبنی سناریو‌های مختلف نرخ رشد اقتصادی و سایر عوامل برون‌زای سیستم انرژی است در صورتی که چنانچه ذکر شد، وضع موجود مطلقاً مطلوب نیست، بنابراین تا روشن نشدن راهبرد‌ها و سیاست‌های کلان انرژی کشور و تبیین نشدن سیستم بهینه انرژی کشور، آنچه ارائه شده، راهگشا نخواهد بود و ما در ایران عملاً درگیر مسائل بسیار ابتدایی هستیم، به‏عنوان مثال اگر روشن و ثابت شود که قیمت تمام شده استحصال یا آزادسازی یک واحد انرژی در کشور از قیمت تمام‏شده تولید یک واحد انرژی از یک منبع جدید کمتر است، شاید لازم باشد که هرگونه توسعه منابع انرژی جدید (به‏استثنای میادین مشترک هیدروکربنی آن‏ هم حسب فعالیت کشور رقیب) تا رسیدن به شاخص مطلوب و قابل‌دستیابی شدت انرژی متوقف شود. سؤال مهم این است که چنین اولویتی چگونه در این مدل‌ها بازتاب پیدا می‏کند؟ به‌طور خلاصه به دلیل عدم ارائه راهبرد‌ها و سیاست‌های اساسی تغییر ساختار بخش انرژی کشور که باید مبنای تدوین برنامه جامع بلند‌مدت انرژی کشور قرار گیرد، نمی‏توان ارزیابی منطقی از مطالعات صورت گرفته ارائه ‏داد.

۲ - مبانی و مفروضات نادرست برآورد‌های انجام شده
مبنای طراحی دو سناریوی برنامه‏ریزی دوم و سوم، رشد اقتصادی بالا و بهینه‏سازی مصرف انرژی است. اولاً امکان‏پذیری تحقق نرخ رشد اقتصادی در نظر گرفته شده (۸ درصد) با توجه به سوابق تاریخی گذشته، به طوری جدی مورد تردید است. ثانیاً با توجه به وظایف دستگاه‌های عرضه‏کننده انرژی به‏ویژه نفت و گاز در بحث بهینه‏سازی مصرف انرژی، نمی‏توان تحقق یا عدم تحقق برنامه بهینه‏سازی انرژی را به‏عنوان سناریو مطرح کرد، بنابراین ارائه طرحی نو جهت تحقق برنامه بهینه‏سازی مصرف انرژی، یکی از مهم‌ترین بخش‏های برنامه بخش انرژی خواهد بود. در این اسناد به‏جز تکرار شعار‌های کلی (آرزو‌ها و تمایلات بلاوجه سیاست‏گذاران)، روش و ایده و برنامه اجرایی خاصی که گره‏گشای برون‌رفت از وضع موجود باشد، ملاحظه نمی‏شود. شایان توجه است که برای درنظر گرفتن ریسک ناشی از تأثیر عوامل محیطی (سیاسی، تکنولوژی و...) در ارائه برنامه‌های بلندمدت، از شیوه سناریونویسی استفاده می‏شود و سناریو‌های تعریف شده، باید از نظر امکان‏پذیری و میزان احتمال تحقق، قبلاً بررسی و توجیه شوند. در گزارش مفروضات مدل، چنین مباحثی مشاهده نمی‏شود. در پیش‌بینی‏های انجام شده، اطلاعات تحقق یافته سال ۱۳۹۲ به عنوان مبنای پیش‏بینی در نظر گرفته شده‏است. به‏نظر می‏رسد به‏دلیل وجود شرایط خاص تحریم در سال ۱۳۹۲، نمی‏توان این سال را مبنای محاسبات قرار داد.

۳ - مدل و رویکرد مورد استفاده
مدل استفاده شده در مطالعه مد‌نظر، برای انجام پیش‏بینی‏های موردنیاز در چارچوب مدل‏های Bottom- Up (برپایه رویکرد‌های فنی) طبقه‏بندی می‏شود. علی‏الاصول این مدل‏ها نسبت به تغییر شرایط محیطی (سیاسی و...) حساس نبوده و قابل‏انعطاف و انطباق نیستند، بنابراین نمی‏توان آثار مسائل غیر بنیادی را که امروزه جزو عوامل تعیین‏کننده در تعیین مسیر آینده بازار انرژی می‏باشند، منظور کرد. بنابراین ادعای نویسندگان این گزارش مبنی بر انعطاف‏پذیری مدل مورد استفاده، قابل‌خدشه خواهد بود. مسئله دیگری که تقویت‏کننده خدشه بر ادعای نویسندگان گزارش است، این است که چرا در زمان ارائه نتایج پروژه (سال ۱۳۹۸)، همچنان محاسبات بر پایه داده‌های گذشته (سال ۱۳۹۲) انجام شده و از داده‌های جدید استفاده نشده‌است.

۴ - نتایج ارائه‌شده
پیش‏بینی‏های ارائه‌شده در این مطالعه که منتج از مدل به‏کار رفته می‏باشد، از سال ۱۳۹۳ به بعد را پوشش می‏دهند. مقایسه این پیش‏بینی‏ها با اطلاعات واقعی سال‏های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ که رسماً نیز منتشر شده‏اند (به ویژه در ترازنامه هیدروکربوری منتشرشده توسط مؤسسه مطالعات بین‏المللی انرژی)، حاکی از وجود اختلاف فاحش میان پیش‏بینی‏های انجام شده و واقعیت‏های موجود دارد. به‏عنوان مثال پیش‌بینی تولید نفت‏خام ایران در سال‏های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ به ترتیب ۹۶/ ۳ و ۳۶/ ۴ میلیون بشکه در روز بوده در حالی که عملکرد واقعی برای همین سال‏ها به ترتیب سطح ۷۴/۳ و ۸۶/ ۳ میلیون بشکه در روز را نشان می‏دهد. همچنین تولید پیش‏بینی‏شده گازغنی کشور توسط مدل در سال‏های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ به ترتیب ۹۶۳ و ۱۱۰۰ میلیون متر مکعب در روز بوده در حالی که عملکرد واقعی در این سال‏ها به ترتیب ۷۷۲ و ۸۴۴ میلیون متر مکعب در روز را نشان می‏دهد که اختلاف میان پیش‏بینی و واقعیت در سال ۱۳۹۶ (سال چهارم پیش‎‏بینی) بیش از ۳۰ درصد است. این تفاوت‏های فاحش میان پیش‏بینی‏های انجام شده با واقعیت‏های رخ‏داده در مورد تولید ال‏ان‏جی، صادرات گاز، درآمد‌های صادراتی، یارانه‌ها، حجم سرمایه‏گذاری نیز وجود دارد.