سرويس تاريخ جوان آنلاين: خوانش تاریخچه حزب توده ایران، جزئی انکارناپذیر از تاریخ معاصر کشورمان به شمار می‌رود. چه اینکه گاه این حزب، در سطوح دولت‌ها، نخبگان و بدنه اجتماعی، نفوذ و تبلوری ویژه یافته است. اثرتاریخی-پژوهشی «پنجاه سال فراز و فرود حزب توده ایران» از انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تاریخچه فعالیت این حزب در ایران و ادوار گوناگون آن را مورد بررسی قرار داده و ویژگی‌های هریک را بازشناخته است. محسن مدیر‌شانه‌چی مؤلف اثر در دیباچه خویش درباب اهمیت این موضوع و چندوچون تحقیق درباره آن چنین آورده است:
«حزب توده ایران یکی از پرسابقه‌ترین و قدیمی‌ترین احزاب تاریخ معاصر ایران است. فرآیند تثبیت و اوج فعالیت‌های این حزب از چند ویژگی مهم برخوردار است که همواره آن را در کانون توجهات پژوهشگران تاریخ معاصر قرار داده است. ایدئولوژی کاملاً غیربومی و وابستگی به ابرقدرت شرق به شکل علنی و آشکار و دفاع از مواضع کشور‌های بلوک شرق از اساسی‌ترین ویژگی‌های حزب توده بوده است. علاوه بر این ویژگی‌ها تأکید همیشگی حزب توده بر دفاع از ارزش‌های ملی و میهنی و رهایی از استبداد و وابستگی از مسائل بسیار مهم برای مطالعه آن حزب است. بر این اساس حزب توده فراز و فرود‌های محسوسی داشته که یقیناً متأثر از ویژگی‌ها و خصلت‌های خود حزب بوده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی، در میان تعجب همگان حزب توده در حمایت و پشتیبانی از خط امام بسیار ممتاز می‌نمود. این حزب را به رغم حجم وسیع تبلیغات و شانتاژ گروه‌های اخلاف حزب توده یا به نوعی مرتبط با این حزب می‌توان خواند، کم و بیش همه روشنفکران و اندیشمندان چپ ایرانی را نیز طی چند سال باید به گونه‌ای در ارتباط با این حزب دید؛ پیشگامان اندیشه چپ و معلمان یا مربیانی که میراث فکری و سیاسی آنان به حزب توده رسید، توده‌ای‌ها و نیز فرزندان و پرورش‌یافتگان در دامان این حزب که برخی با پایداری و تعلق خاطر یا جزمیت و تعصب توده‌ای ماندند و بعضی با بریدن و رمیدن یا نواندیشی و استقلال فکر و عمل و خطر کردن و درنوردیدن راه‌های تازه از حزب گسستند. طرفه آنکه از آغاز دهه بیست یا دومین دوره پیدایش و گسترش احزاب و جمعیت‌های سیاسی در ایران پیدایی حزب توده در مقام تشکل سیاسی شاخص چپ در ایران خود به تکوین برخی از مهم‌ترین احزاب و گروه‌های سیاسی نیم‌قرن اخیر در دو طیف دیگر تشکل‌های سیاسی تاریخ ایران یعنی جریان‌های دینی و مذهبی و گرایش‌های ملی و ناسیونالیست یاری داد؛ چراکه بسیاری از احزاب و جمعیت‌های سیاسی متعلق به این دو بستر فکری و ایدئولوژیک به مثابه واکنشی در برابر تبلیغات و فعالیت‌های حزب توده به وجود آمدند و گسترش یافتند.
براین اساس، مطالعه و بررسی بیش از نیم قرن حیات حزب توده ایران در مسیر شناخت تاریخ تحزب در ایران به طور خاص و تاریخ سیاسی معاصر ایران به طور عام ضرورتی انکارناپذیر است. در باب بیشتر احزاب و گروه‌های سیاسی اغلب آنچه نوشته شده یا از سوی خود آن احزاب و گروه‌ها و به گونه‌ای ستایش‌آمیز یا توجیه‌گر یا از سوی مخالفان آن احزاب و گروه‌ها یا به طور کلی مخالفان تحزب و تشکل نگاشته شده است و طبعاً دور از حب و بعض نیست. حزب توده ایران نیز مستثنی از این قاعده نبوده است. در این میان انتشار اسنادی که از احزاب و گروه‌های سیاسی به جای مانده است، از جمله اسناد مربوط به حزب توده، شاید بیش از سایر نوشته‌ها به شناخت بی‌طرفانه و منصفانه‌تر این تشکل‌ها یاری کند، اما اسناد طبعاً اجزای پراکنده و ماده خامی است که به تنهایی شناخت جامعی در اختیار استفاده‌کنندگان از آن‌ها قرار نمی‌دهد. به این ترتیب، با وجود انبوه نوشته‌ها و اسنادی که در باب حزب توده انتشار یافته یا منافع بسیار بیشتری که در آن‌ها به گونه‌ای به حزب توده نیز پرداخته شده است، هنوز جای نوشته‌ای توصیفی، منصفانه و بی‌طرفانه در این خصوص خالی بود. در نگارش این اثر در عین ارائه شناخت بالنسبه جامعی از این حزب، سعی بر اختصار و ذکر مباحث اصلی بود و پرهیز از تفصیل و تطویل کلام. طبعاً برای مطالعه تفصیلی جزئیات امور و هر یک از مباحث فرعی و حاشیه‌ای که به جهتی مورد توجه خواننده علاقه‌مند و پژوهشگر قرار گیرد می‌توان به آثاری که به آن‌ها ارجاع شده یا سایر منابع مراجعه کرد.»
