احمدرضا صدري
در سالي كه از سوي رهبر معظم انقلاب اسلامي به حمايت از كالاي ايراني ناميده شده است، بهنگام است كه نمونه‌هاي موفق توليد ملي و جلب حمايت مردم از آن، از دل تاريخ معاصر شناسايي و به عموم مردم نمايانده شود. در مقالي كه پيش روي شماست، يكي از مصاديق اين رويكرد خودباورانه، يعني تأسيس «شركت اسلاميه» مورد بازخواني قرار گرفته است. اين واحد اقتصادي كه با هدف توليد منسوجات مرغوب داخلي و با حمايت حضرات آيات حاج شيخ‌محمدتقي نجفي اصفهاني و حاج آقانورالله نجفي اصفهاني و نيز عموم مردم علاقه‌مند تأسيس شد، در مدتي كوتاه توانست موفقيت‌هايي درخور را از آن خود كند. مرور بر تجربه‌هايي از جنس شركت اسلاميه بر ما آشكار مي‌سازد كه در شرايطي كه امكاناتي بس فراتر از آن دوره در اختيار باورمندان به استقلال و عزت ملي است، قطعاً مي‌توان در اين عرصه تجربياتي بس ارجمند‌تر رقم زد و چرخه اقتصاد ملي و توليد داخلي را به سمت خودكفايي به گردش درآورد و ايدون باد.
پس از موفقيت تحريم تنباكو توسط مرجع والامقام وقت يعني آيت‌الله العظمي ميرزاحسن شيرازي معروف به ميرزاي شيرازي و پا پس كشيدن استعمار انگليس در اثر اين حركت ملي و مردمي، علما بيش از پيش بر اين امر واقف شدند كه تحريم كالاهاي خارجي، به تقويت توليد و سرمايه داخلي منجر خواهد شد. اين حركت هم بعد سلبي داشت و هم بعد ايجابي. بعد سلبي آن تحريم كالاها و اجناس خارجي و نفي سلطه اقتصادي بيگانگان بود و بعد ايجابي آن تلاش براي دستيابي به خودكفايي اقتصادي، ارتقاي كيفيت كالاهاي داخلي در جهت عدم وابستگي به محصولات خارجي. بديهي است كه تحريم كالاهاي خارجي به مفهوم فقهي حرام دانستن آنها نيست، بلكه مقصود پرهيز از استفاده از اين محصولات در صورت وجود معادل داخلي آن است.
«شركت اسلاميه» در آغازين گام
فضاي ايجاد شده پس از نهضت تحريم و رويكردهاي سلبي و ايجابي ناشي از آن، موجب شد تا در سال 1316هـ. ق، يعني حدود هفت سال پس از قيام تنباكو، « شركت اسلاميه» توسط حضرات آيات حاج شيخ محمدتقي نجفي اصفهاني و حاج آقانورالله نجفي اصفهاني در شهر اصفهان تأسيس شده تا جمع زيادي از طريق به‌كارگيري امكانات داخلي، براي توليد منسوجات ايراني بسيج شوند و ذوق و ابتكار ايراني در خلق محصولاتي كم‌نظير به كار افتد. مرحوم آيت‌الله آقانجفي اصفهاني پس از نماز جماعت در مسجد جامع سلطاني (مسجد شاه)، با استناد به آيات و روايات، از جمله آيات مربوط به اجتناب از دوستي و معاشرت با كافران، از مردم مي‌خواهد كه از خريد كالاهاي خارجي خودداري و به توليد كالاهاي داخلي كمك كنند. روزنامه حبل‌المتين در شماره 20 خود گزارشي بدين مضمون دارد: حاج شيخ محمدتقي آقانجفي سخنراني مبسوطي درباره اجتناب از استفاده از كالاهاي خارجي ايراد و مردم را به ترك كالاهاي خارجي و خريد كالاهاي داخلي تشويق كرده‌اند. علماي اسلام هم در اين امر مقدس با كمك‌هاي مالي خود شركت و عموم مردم را به اين كار خير تشويق كرده‌اند. از خدا مي‌خواهيم اين گونه سرپرستان و دلسوزان ملت را در پناه خود محفوظ بدارد.
اهداف تأسيس شركت اقتصادي اسلاميه
«شركت اقتصادي اسلاميه اصفهان» با هدف مهم تقويت توليد داخلي در برابر نفوذ اقتصادي بيگانگان تأسيس شد. آيت‌الله آقانجفي اصفهاني در نامه‌هايي كه براي مطبوعات فرستاد، به اين نكته اشاره كرد كه هدف از تأسيس اين شركت، دستيابي به خودكفايي اقتصادي و بي‌نيازي از بيگانگان است، زيرا نياز به كالاهاي خارجي موجب تسلط بيگانگان و كفار بر مسلمانان شده و اين امر خلاف نص صريح قرآن است كه امر بر نفي سلطه كفار بر مسلمانان و پايمردي بر اصل عزت مسلمين است. در آيه 141 سوره نساء آمده است: «وَلَن يجْعَلَ اللّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً: خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلطي نداده است».
آقانجفي اصفهاني در نامه‌اي به روزنامه حبل‌المتين اشاره مي‌كند كه: رجاي واثق دارم كه با اهتمام علماي اعلام و توجه مسلمانان، صنايع و كالاهاي كشورهاي اسلامي پيشرفت خواهند كرد، كما اينكه در اصفهان، لباس اغلب مسلمانان از منسوجات اسلامي است. ان‌شاءالله اين منسوجات آن‌قدر توليد خواهند شد كه براي عموم مسلمانان كافي خواهند بود. بر شما و مسلمانان لازم است هر قدر كه در توان داريد، مسلمانان را متوجه اين معنا بكنيد كه نيازي به منسوجات و كالاهاي خارجي نباشد. در پي اين اقدام، روزنامه ثريا، اين عالم ديني را آغازكننده ترقي و پيشرفت ايران مي‌داند و تأكيد دارد: رؤساي روحاني ملت و امراي دولت ايران، معني وطن و ترقي آن را فهميده و درصدد ارتقا به مدارج عالي برآمده‌اند. اگر نام مبارك آقانجفي اصفهاني را سرآغاز ترقي و پيشرفت ايران بدانيم، سخني به گزاف نگفته‌ايم.
اهداف و فضل‌هاي اساسنامه «شركت اقتصادي اسلاميه اصفهان» نشان مي‌دهد كه اين عالم ديني (آيت‌الله آقانجفي اصفهاني) چه ديد وسيعي داشته و تا چه حد به مشكلات جامعه زمان خود واقف بوده است. با نگاهي به اين اهداف، به عمق تفكر اين فرزانه زمان آگاه و به‌روز بودن افكار وي پي مي‌بريم:
*دسترسي به سود بيشتر به نسبت فعاليت‌هاي فردي از طريق راه‌اندازي شركت. *خروج از خواري و ذلت وابستگي به كالاهاي خارجي. *تقويت و تثبيت تجارت داخلي در برابر بازرگاني خارجي. *جلوگيري از خروج ثروت داخلي به خارج. *جلوگيري از مهاجرت نيروي كار به خارج براي مزدوري و كارگري نزد بيگانگان. *تأمين رفاه بيشتر براي مردم به علت ارزان‌تر بودن منسوجات و كالاهاي مورد نياز آنان كه در داخل توليد مي‌شوند. *ارائه الگوي توليد و تجارت براي دولت و ملت در آينده. * جلوگيري از رواج معاملات ربوي بيگانگان.
بنابراين تكيه بر توليد داخلي، ممانعت از خروج ثروت ملي و رهايي از ذلت ناشي از وابستگي به بيگانگان و حل مشكلات مردم از مهم‌ترين اهداف تأسيس اين شركت بوده است. تأكيد بر كار جمعي به جاي فردگرايي، حل مشكلات معيشتي مردم، جلوگيري از خروج ثروت ملي و تلاش در جهت تقويت استقلال اقتصادي كه لاجرم منجر به تقويت استقلال سياسي مي‌شود، از اهداف مهم تأسيس اين شركت بوده است. مؤسسين اين شركت در اساسنامه آن تأكيد دارند: اين شركت، آب رفته را به جوي بازآورد و رشته گسيخته تجارت داخلي ما را محكم خواهد كرد. وطن و مملكت ما آباد و صنايع منقرض شده ما را احيا خواهد نمود و ما را از ذلت وابستگي به كالاهاي خارجي نجات خواهد داد. جلوي ورود كالاهاي فاسد خارجي را كه روح و ثروت ما را به باد مي‌دهد مي‌گيرد و صنايع استادان خودمان را كه ديدگان تمام صنعتگران عالم را به خود جذب كرده‌اند، به وضعيت اوليه باز خواهد گرداند. راه‌هاي كشور شوسه و راه‌آهن گسترده و حمل و نقل ما تسهيل خواهد شد و از قحط‌سالي و تجاوزات محتكران بي‌انصاف رها خواهيم شد. فرزندانمان تربيت خواهند شد و هزاران تن از برادران ديني ما كه در پي يافتن شغل، تن به مزدوري بيگانگان مي‌دهند، در داخل كشور مشغول كار خواهند شد.
تأسيس «شركت اقتصادي اسلاميه ايران» با استقبال عظيم مردم روبه‌رو شد. مردم سراسر كشور به اندازه‌اي خوشحال بودند كه در بعضي از شهرها، از جمله بوشهر و كاشان به هنگام ورود لباس‌هاي اين شركت مجالس جشن و شادماني برگزار شد، به گونه‌اي كه در هيچ عيدي، چنين شادماني و سروري در مردم ديده نشده بود. در كيفيت بالاي اين منسوجات وطني همين بس كه مأموران بلژيكي گمرك و ساير خارجي‌ها هم از آنها خريدند و بسيار تعريف كردند.
حمايت عمومي مردم از فعاليت و محصولات شركت اسلاميه
انتشار خبر آغاز به كار شركت اسلاميه، استقبال عمومي از آن را موجب شد. رسانه‌هاي داخلي و خارجي نيز به اين اقدام توجه زيادي كردند و اخبار موفقيت اين شركت به زودي همه جا پخش شد. آيات آقانجفي اصفهاني و حاج‌آقا نورالله اصفهاني در پاسخ به نامه‌هاي تشكر فراواني كه دريافت مي‌كردند، اين اقدام را جهاد اقتصادي ناميدند. آقانجفي در پاسخ به روزنامه ثريا اظهار داشت: به اعتقاد من، اين اقدام خير، امروز به منزله جهاد است و نزد خداوند ثواب و اجر عظيم دارد، زيرا ملت و امت را از نياز به كفار كه مانع بزرگي است، بازمي‌دارد.
علماي اسلامي در مناطق مختلف، تمام قامت از اين اقدام - كه در جهت حفظ منافع اقتصادي جامعه اسلامي و مقابله با سلطه بيگانگان بر مسلمين بود- حمايت جدي كردند و علمايي چون آيات عظام آخوند ملامحمدكاظم خراساني، سيدمحمدكاظم يزدي، ميرزاحسين تهراني، محمد غروي شربياني، ملامحمدحسن مامقاني، ميرزا فتح‌الله شيرازي اصفهاني معروف به شريعتمدار، ميرزا محمدحسين نوري معروف به محمد شانوري، صدر اصفهاني و... به وسيله اعلاميه، فتوا، سخنراني، تأليف كتاب و... از اين اقدام حمايت كردند. از جمله آيت‌الله آخوند ملامحمدكاظم خراساني در نامه‌اي از شاه خواست با دور انداختن لباس ذلت و بر تن كردن لباس عزت، به رواج منسوجات اسلاميه بپردازد تا از اين طريق هم حكومت تقويت شود و هم مسلمين و عامه مردم به رفاه برسند و هم به مقتضاي «النّاسُ عَلى دِينِ مُلُوكهِم»، مردم هم رويه بزرگان خود را ادامه بدهند كه به قول سعدي: « كهن جامه خويش پيراستن / به از جامه عاريت خواستن». ايشان حتي برخي از وعاظ را روانه شهرها و روستاهاي مختلف كردند تا مردم را در جريان امر قرار دهند و از آنان بخواهند كه از منسوجات شركت اسلاميه اصفهان استفاده كنند.
منطق عالمان دين در حمايت از فعاليت شركت اسلاميه
مهم‌ترين نكته‌اي كه در اين اعلاميه‌ها و مكتوبات تاريخي علما در حمايت از شركت اسلاميه در آن دوره به چشم مي‌خورد، تعابيري چون «دور انداختن لباس ذلت و بر تن كردن لباس عزت» است كه مانع سلطه بيگانگان بر امور مسلمانان مي‌شود و دقيقاً از فرهنگ سياسي شيعه برگرفته شده‌اند. نكته مهم ديگر اين است كه براي رسيدن به خودكفايي و استقلال اقتصادي و رونق توليدات داخلي، بايد حركتي ملي در جهت پرهيز از تجمل و روي آوردن بر قناعت صورت بگيرد. آيت‌الله حاج‌آقا نورالله اصفهاني در يكي ازسخنراني‌هايش به اين نكته چنين اشاره مي‌كند: امروز بر ملت ايران و مسلمانان واجب است كه لوازم زندگي خود را حتي‌المقدور از كالاهاي داخلي تأمين كنيم و حتي اگر اين كالاها كيفيت چندان بالايي ندارند، در بند ظرافت نباشيم و ثروت خود را به دست بيگانگان ندهيم... استقبال از محصولات اين شركت به‌قدري گسترش پيدا كرد كه حتي براي تهيه لباس مدارس علميه و مدارس جديد و لباس‌هاي فرم نظامي هم از منسوجات اين شركت استفاده مي‌شد.
گسترش حوزه كاري شركت اسلاميه
با استقبال گسترده‌اي كه از محصولات «شركت اقتصادي اسلاميه اصفهان» صورت گرفت، به‌زودي حوزه فعاليت آن از اصفهان فراتر رفت و در شهرهاي ديگر نيز شعبي داير شد،حتي در شهرهاي مهم دنيا، از جمله پاريس، لندن، مسكو، بمبئي، كلكته، بغداد، بادكوبه، قاهره و... هم شعبه‌هايي راه‌اندازي شدند. با توسعه فعاليت اقتصادي اين شركت، حوزه كاري آن از منسوجات فراتر رفت و در بعضي از امور مهم اقتصادي از قبيل حمل و نقل، ساختن راه‌آهن، راه‌اندازي كارخانه نخ‌ريسي (ريسمان‌تابي) و... هم فعاليت مي‌كرد. گسترش سريع شركت اسلاميه، منافع اقتصادي بيگانگان را به‌شدت به خطر انداخت، به طوري كه روزنامه‌ها و نمايندگان انگليس، توسعه آن را موجب وارد آوردن سكته به منافع انگليس در كل حوزه خليج فارس اعلام كردند. در نتيجه سفارت انگليس به‌سرعت به فكر چاره‌انديشي افتاد و سفارت انگليس به وزارت امور خارجه خود نوشت: «طبق اخباري كه از اصفهان مي‌رسد، علماي آنجا بر ضد كالاهاي خارجي قيام كرده و آنها را نجس شمرده‌اند. علما از افراد معتبري كه جنس خارجي مي‌خرند، بد مي‌گويند و آنها جرئت خريد جنس خارجي ندارند. آقانورالله گفته است كه اين يك حركت وطن‌خواهانه است كه توليد داخلي را تشويق و كالاي خارجي را تحريم كنند. به اين ترتيب تجار انگليسي در اصفهان و ساير شهرها ورشكست خواهند شد.» رسانه‌ها و نمايندگان انگليس گسترش اين شركت را مغاير با منافع كشور خود دانستند و در يك واكنش عجولانه اعلام كردند نكته مهم در تأسيس اين شركت، پيشگامي، حمايت، تشويق و مشاركت علما در اين امر است كه بر اعتبار آن به‌شدت مي‌افزايد و منافع انگليس را نه تنها در اصفهان كه در حوزه خليج فارس به خطر مي‌اندازد. بازرگانان ما بايد طوري رفتار كنند كه تجارتشان از رونق نيفتد و الا بايد در انتظار از دست دادن بازار اصفهان و سپس ايران باشند.
ترقي و پيشرفت و رشد روزافزون شركت اسلاميه و درآمدهاي آن به‌قدري سريع بود كه با ابتكار و حركت جهادي آيت‌الله حاج‌آقا نورالله اصفهاني و همراهي علما و اقشار مختلف مردم، بخش زيادي از مشكلات جدي كشور در عرصه‌هاي اقتصادي با اين حركت استقلال‌طلبانه حل شد و در عصري كه روس و انگليس مستقيماً در امور ايران دخالت مي‌كردند، اين شركت توانست تا حدودي از سلطه استعمارگران بر ايران بكاهد. بديهي است اينك كه به يمن انقلاب اسلامي و در زمانه‌‌اي كه بيگانگان هيچ اختياري در عرصه‌هاي سياسي كشور ما ندارند، انجام اين گونه حركت‌هاي جهادي با سهولت بيشتري امكانپذير است و بدين وسيله مي‌توان كارآمدي نظام اسلامي و حكومت ديني را به رخ همه جهانيان كشيد.
